[1294]
Autograph: Zürich StA, E II 335, 2030r.—2031r. (Siegelspur) Ungedruckt
Äußert Dankbarkeit für die Veröffentlichung verschiedener Werke Bullingers. [Lutherische]
Unruhestifter haben [in Ostfriesland] eine fast papistische Form der Messe und der Ordination
durchgesetzt; die meisten Pfarrer sahen sich gezwungen, diese Riten zu übernehmen. Er
selbst ist aber nicht bereit, Gebräuche zuzulassen, die das einfache Volk zum Götzendienst
verführen. Schildert die von ihm vor acht Jahren in Borssum eingeführte Weise der Abendmahlsfeier.Briefe_Vol_09-188 arpa
Bullinger soll sie verbessern, wenn es ihm nötig scheint; Aquilomontanus sieht in
ihm seinen Lehrmeister und hätte ihn längst besucht, wenn er es sich leisten könnte. Seinen
Ratschlag erbittet er auch im Hinblick auf die Verbesserung der Kirchenzucht bei den Friesen,
die den Juden gleichen; gerne würde er jährlich Briefe mit ihm wechseln. Möchte wissen, wie
[in Zürich]die Zulassung zum Abendmahl geregelt ist, und lobt Bullinger, weil er so viel Wert
auf die Buße legt; an der verbreiteten Unbußfertigkeit ist vor allem das schlechte Vorbild der
Pfarrer schuld. Empfiehlt sich ihm und nennt Christoph Froschauer als möglichen Briefübermittler.
Läßt Leo Jud grüßen und bittet, ihm einzuschärfen, er solle sich weiter um Zwinglis
nachgelassene Werke bemühen. Erkundigt sich nach den Abendmahlsverhandlungen mit den
Straßburgern; kann nicht verstehen, daß sich gewisse Leute auch nach der Veröffentlichung
von Bullingers "De origine erroris" und Vadians "Aphorismen" unbelehrbar geben, und grüßt
Vadian. Gruß an Konrad Pellikan, dessen Bibelkommentare sich hierzulande nur Reiche leisten
können. Grüßt auch alle andern, denen er und seine Brüder sich im Glauben verbunden
wissen. Sie sähen es gerne, wenn Bullinger am Nürnberger Religionsgespräch teilnähme, von
dem er selbst allerdings keinen Frieden erwartet; er beschwört ihn, alles dafür zu tun, daß die
Gewissen nicht unter dem Vorwand der Einheit in neue Knechtschaft geführt werden. Möchte
wissen, was er von Sebastian Franck hält, der u. a. mit seinen "Paradoxa" viel Beachtung
findet. Bittet, ihm sein langes, kunstloses Schreiben nachzusehen. Gruß.
Hermannus Aquilomontanus Henrico Bullingero, Tigurine ecclesie apud Helvetios vigilantissimo pastori.
Gratias tibi ago fratrum nomine, vir doctissime, qui nos indies novibus et spiritualibus operibus recreas, lucem accendis, spiritum sanctum renovas, salutarem doctrinam absque ostentatione suggeris. Perge, vir vere amabilis, et non modo Tigurine, sed toti catholice inservi ecclesie. Accepimus hic Paulum sanis commentariis per te illustratum 3 , quibus in Hollandia ac Phrisia omnes pii ex corde letantur, impii vero et elementarii 4 maxime refutantur. Accepimus ecclesie christiane infantiam et augmentum in actis apostolicis per te renovatam 5 . Expectamus per dei gratiam evangelia optimis et spiritualissimis homiliis a locupletata 6 , quod quidem fratrum precibus non
Briefe_Vol_09-189 | arpa |
---|
negabis, et quanquam plures tamen idem conati sunt, tuum spiritum et orationis filum in eo opere desiderant. Plura brevi tempore summis vigiliis elaborata accepimus: De veritate et b autoritate sacre scripture, institutione ac functione episcopi 7 , quod opus utinam alten inscripsisses 8 , opus theologo dignum. Oblatum est nuper opus divinum et ecclesie christiane necessarium De origine erroris circa sanctos ac eucharistiam 9 . Laus omnipotenti deo, qui hoc opus in mentem dimisit, ut errores ante annos aliquot ostensi nunc omnibus oculis exponantur et lumen in tenebris luceat 10 ut nullus ni obstinatus , errare queat.
Mirum dictu, quam nostre ecclesie turbate sunt ab elementariis et novis Galathis 11 qui bis terve huc ecclesiam reformaturi venerunt 12 , turbarunt maxime et tandem, quid quesierant, ostendebant. Pecuniam et gloriam quesierunt, non Christum neque pacem. Ecclesiam optime institutam et apostolicis ceremoniis adornatam turbarunt maxime, optimos et pios viros e sedibus pepulere, missam papismum sapientem in locum fractionis panis instituere ordinationemque contra libertatem christianam statuere. Satis mirari nequeo, cur isti in tantum ab institutione Christi et apostolico usu abhorreant, cum tamen papismum totis viribus oppugnent. Omnes rident et subsannant, qui eos in omnibus non sequuntur. Dominari cupiunt, non ministrare, et tandem obtinuerunt, ut eorum ritus hic in tempus magistratus iussu observentur et plurimi pii (si vagari noluerint) ad eos observandos coguntur.
Ego quidem libere apud te, praeceptor observande, me non posse ipsis assentiri in omnibus fateor c , quanquam ceremonias liberas praedicamus. Quomodo enim ab idololatria simplicem popellum abstrahemus, si idololatrie modus permanserit d ? Si papisticus panis ydolo notatus, vestes, candele, altana, idola e papistarum ritu in os ingeramus f13 ? Nosti, vir optime, plebem
Briefe_Vol_09-190 | arpa |
---|
a ritu pendere, non a scientia. Ceremonias liberas habeo pro tempore et loco; attamen eas g , quibus populus dei in infidelitate tenetur, liberas servare et docere nequeo.
Iam octavus est annus, quod pastorem in minimo villagio Phrisie orientis ago, a sede lanternaria 14 vocatus ab optimo Mecenate 15 qui in aliquot pagis liberam iurisditionem exercet; illic nil mutatum est, quanquam sepius a maioribus, superioribus h tentatum, ut alii accederemus. Templum purgavi, ydola, altaria picturas sustuli, sedilia commoda ad verbum audiendum reposui, mensam debite adorno in cena, non preciose, sed terse, mensale sternitur, panis albus in vase stanneo, quo domi utor, adponitur, cipho 16 stanneo purgato bibitur, communi et decenti veste administratur, audito sermone ad orationem omnes se componunt, fidem corde confitentur, quam distincte et clara voce pronuntio, castigationi evangelice subiicientes ad mensam accedunt, assident, audientes caene verba panem in i hoc positum per ministrum in manus sumunt, quem administrans frango in partes. Si numerus maior sit una mensa, priores surgunt, reliqui eodem modo in mensa se componunt, eadem audientes, eadem agentes. Peracta ceremonia caene succincte, quid christianum deceat, admoneo; his peractis ecclesia una voce domino gratias agit, decantat k . Hunc modum in principio l optimo consilio incepi, eum servare in finem usque decrevi.
Habes cene nostre modum, quem m probabis, scio. Attamen, si quid tuo spiritu addere in ecclesie edificationem volueris, precor, ut fatias n ; te enim in hisce rebus et doctrina Christi praeceptorem elegi, quem ante tempora visitassem, ni das et crumena me domi manere clara voce iussissent. Paterna o hereditate et sedibus pulsus in remotis exul et pauper vivere cogor. Etatem apud sophistas 17 (ut epistola indicat) trivi, nunc quinquagenarius racemos colligens 18 . Christum unicum servatorem arripui, eum praedico, inculco, eius mentis securus mortem expecto.
Briefe_Vol_09-191 | arpa |
---|
Nunc totis viribus et optimorum consilio censuras et castigationem in p ecclesia reducere cogor, quod quidem labor est ante me, ut contra fluxum videar remis agere 19 . Hic q tuum consilium desidero, quomodo simplex, attamen natura pertinax populus sensim induci possit, ut iugum domini ferat 20 . Sepius enim Phrisios cum Iudeis composui, quos vestitu et ornatu imitantur. Eos si videres, ex Ezaia 21 totum mundum mulieres sumpsisse sancte iurares r , cum omnes Phrisie, que exteris nupte non s sint et suam gentem dehonestare noluerint, rubro vestiantur, armillas in manibus gestant, rubeas caligas et capitis velamen rubeum singulari modo factum; hec vestis primaria est 22 . ||2030V. Si quid in hoc a te aut optime memorie Zwinglio relictum sit, videre desidero. Tu pro tuo spiritu et in ecclesiam Christi ardore hic, queso, discipulo tuo succurras et paucis, quid hic agendum statuas, aperias; ad quod site demiseris, semel in anno, quamvis longissime dissiti, litteris colloquemur. Non solum me, sed plurimas ecclesias docebis, qui in te deum indies collaudant.
Adiungas, velim, modum probe 23 ad cenam apud vos servatum, an semel quemlibet in conversione, cum primum accedat, audias seorsim aut cuilibet sue conscientie probam post doctrinam sanam committas 24 . Hic non minima pastoris cura - meo iuditio - desideratur, cum plerique absque delectu omnes admittant, quod minime agendum censeo, sed semel optime instituti et, quid sit christianum esse, instructi libere accedant, ne rursum Iudei et papenses facti t ceremoniis nitamur et nomen Christi in vanum geramus, nuntios pro dominis habentes et indices pro indicatis venerantes. Insuper ante conversionem et poenitentiam se christianos ostendunt, cum nondum timorem domini ex misericordia eius conceperint nec dilectionem veritatis unquam sensierint. Optime itaque agis, praeceptor venerande, qui a poenitentia vera semper incipias et novale novum, antequam seras, tibi purges 25 ; cordate quidem in prologo Originis 26 , ut poenitentiam agentes, orantes in timore domini perstemus 27 , quod quidem hic rarum, cum plurimi historiali fide 28 os lavent, pauci vera fide cor purificent. Causam sepius proclamavi
Briefe_Vol_09-192 | arpa |
---|
pastores fore, in quibus nullum (praeter nuda verba) poenitentie signum vident, nullam curam animarum sentiunt nec spiritus scintillam experiuntur. Profitentur se evangelicos, cum vix noscant, quid sit euangelion. Currunt, antequam mittantur, penuria et acedia 11 pressi. Offitium v adepti dominos se, non ministros ostendunt. Hec scribens suffundor et epistole finem impono.
Vale itaque, observande praeceptor, et hanc epistolam trivialem pro C[hristi] charitate boni consulas. Scio te maioribus occupatum, ut non vacet hisce nugis aliquid temporis tribuere; sed non semper cum doctis, sed aliquando cum indoctis, ut docti evadant, tempus terendum. Tentavi sepius, sed tandem te appellare ausus w sum et gratias agere, ut scias te non modo Helvetiis, sed exteris nationibus non absque fructu inservire. Vale, virorum piissime, et Hermannum tuum inter eos colloca, qui deum in donis tibi collatis indies collaudant. Si litteris me et ecclesiam nostre gentis docere, instituere non dedignemini, Christo[phoro] Froscouero aut eius famulo in nundinis Francfordianis litteras des; eidem meas nugas committam per mercatores. Sin autem x hanc scriptionem abiitias y , ut meretur, et pro me et ecclesia commissa ores, velim.
Leoni Iude salutem ex me diligenter nuntiabis. Gratias ages, quod plurimas Zwinglii lucubrationes in lucem emiserit 29 ; iniunges homini, ne cornmittat quidquam operum tanti viri situ z perire.
Audivirnus incerto relatu te aa cum Argentinensibus et aliis Germanie contionatoribus contulisse super ritu caene et modo praesentie corporis Christi in pane 30 Quid in eo colloquio actum sit, scire desideramus. Spero vos omnes conclusisse, ut in libro De origine erroris circa eucharistiam ac missam ultimo ab codicem conscripsisti. Mirari satis nequeo quorundam magnorum cecitatem et, ut venus eloquar, proterviam ac pertinatiam, qui ac ne inconstantes , usquam dicantur, mordicus tuentur, quae semel conceperint. Pennas et cristas demittunt 31 hic ad sensim, clara luce per te et I[oachimi] Vadiani
Briefe_Vol_09-193 | arpa |
---|
Aphorismos 32 proposita; attamen, quia semel loqui ceperunt, tacere nequeunt et eodem in luto berent 33 , ut dicitur. Vadiano fratrum nomine hic salutem annuntiabis, qui animo intrepido rem omnem funditus et ab origine proposuit, ut plures mitius et circumspectius agant et loquantur.
Conrado Pellicano, viro pio et deo dato, salutem tuis verbis meo corde annuntiabis diligenter, qui nunc toti mundo aperit, quanta vigilantia sacra volumina legerit et quo animo Christum induerit 34 ; eius volumina 35 hic passim emuntur, sed a divitibus, cum magna sint et care vendantur. Bis miseri hic sumus, primum pauperes, deinde, si quid emendum, duplo solvendum est, ut multi uno codice tenemur stare contenti.
Ceteris commilitonibus et fratribus nostris in domino Iesu Christo omnium fratrum nomine spiritus augmentum et constantiam in opere divino nuntiabis; sumus enim unius fidei et sensus ab origine evangelii. Decet itaque mutuas manus nobis porrigatis, ne ae unitas scindatur, quam unice commendatam reliquit dominus 36 . ||2031r
Epistolam complicaturus venit in mentem, quod primum scribere decreveram nos omnes totis praecordiis desiderare, an tu unus electorum vocatus sis in synodo Norenbergensi 37 , unde plurimi pacem in ecclesia Christi sperant, unitatem fidei et ceremoniarum. Ego quidem, ut af loquar, quod sentio, in ecclesia Christi nullam pacem spero, cum dominus noster non pacem 38 , sed crucem in terris reliquit et verbum crucis de crucifixo 39 , nec futurum unquam, ut mundus Christi iugum suscipiat 40 aut spiritum veritatis accipiat 41 . Interim maximam turbationem in ecclesia praedico, si illic omnibus praescribere ag voluerint, quomodo in ecclesiis omnibus agendum, et liberum non reliquerint, quod Christus liberum reliquit. Venerande praeceptor et frater in vulneribus Christi, praesens illic eris aut tua scripta saltem istic legentur; oro, obtestor et sancte per Christum pro nobis crucifixum adiuro, ne laqueum alicuius conscientie iniitias ah42 aut, ut fiat, consentias. Ab hac synodo futura plures appellarunt ad Christum, ad libertatem cruce emptam, ad sacras litteras; cur hic non licet, quod in omnibus aliis praeteritis? Persta, mi frater, ut in prologo Errorum optime cepisti 43 . Primum maiores poenitentiam agant et tum ostendant se vere conversos et deo datos. Ecclesiam pristine libertati dent, spiritui sancto committant regendam et spirituales
Briefe_Vol_09-194 | arpa |
---|
praelitiantur ai , quo ak facto optima reformatio inchoata est. Plures meo sensui reclamant. "Necesse est", inquiunt, "ceremonias al uniformes, quibus simplex popellus manuducitur 44 et in offitio conservatur; hasce liberas synodus ecclesiis tradet non in laqueum conscientiarum, sed in corporis exercitium." Huic rationi plures et magni assentiunt editisque libris fatiendum am testantur. Attamen, si quis in simplicitate primeve ecclesie manere desiderat an hunc turbatorem, secte autorem, inobedientem, praefractum iudicant, nolle pacem cum omnibus, sed ferum singulärem e silva pellendum, ne alios infitiat ao . Audis, quanta libertate suas ceremonias praescribant? Hoc modo papistica ecclesia cepit, cum pastores ecclesiarum sub pacis et unitatis praetextu cogerentur multitudini accedere, et quod principio liberum fuit, tandem lex facta est, ut nullus hiscere audeat. Vere nobis insidiatur satan per mille cavillas, ut libertatem Christi opprimat, nos rursum homines servos faciat. Vigilandum itaque, ne nos illaqueet suis versutiis, etiamsi sub angeli 45 , pacis, unitatis ac pietatis specie appareat. Maneamus itaque in simplicitate, quae est in Christo Iesu 46 , intenta voce poenitentiam et cordis conversionem (sine qua omnia fucata) inclamemus, orationi, eleemosine instemus, charitatis opera inculcemus. Hec omnia facilia erunt, si primum Christus suo spiritu in cordibus rexerit timoremque divinum impressent, facile tum eucharistia instituetur ap nec christianus alium ritum quam a domino traditum desiderabit, omnes larvas hominum floccifacit 47 sciens deum minime delectari, in quibus homines ceci gaudent. Det dominus spiritum sanctum in praesidibus huius synodi, ut nec spe ac metu 48 a Christo moveantur magisque studeant omnia papistica ponere quam fuicire, libertatem Christi sanguine partam illibatam servare. Amen. Hec audatius aq quam deceat effutivi apud eum, a quo merito docendus sum; boni tamen consules pro Christi charitate, quae omnia tollerat 49 , praesertim infirmos 50 .
Novus autor magni spiritus et varie lectionis, Sebastianus Franck, hic suis Paradoxis 51 et aliis scriptis veteres de ponte protrudit 52 ; rapitur, legitur ab
Briefe_Vol_09-195 | arpa |
---|
omnibus tum ar ob as novitatis gratiam, tum ob nova et inaudita, quae proponit. Plures tamen pii hic in pluribus offenduntur, praesertim in doctrina de libertate voluntatis, de Christo, quem magis indicem ac nuntium salutis quam salvatorem affirmat. Ego vero nihil huius emi et parum et idem cursim legi. Oro itaque, iuditium tuum, cui multum tribuo, perscribas. Nosti omnibus esse palatum, sed paucis sanum 53 .
Habes epistolam non minus molestam quam prolixam, qua contra omnes mores primum stomachum effutivi, quod post amicitiam fundatam sensim magni autores agendum docent 54 . Audacem tamen me tua scripta reddiderunt, quibus cor et animum omnibus obvia et exposita offers, ut me tibi deditissimum reddideris. Et cum tanto intervallo distamus, ut nisi in anno semel aut ad summum bis litteris colloqui liceat, pudorem innatum posui, perfricui frontem 55 , mea omnia tibi nuda proposui. Que si pastoris ac praeceptoris animo susceperis, est, quod gaudeam; sin autem at abieceris, ut merentur, hec scriptio mihi perierit docebitque in posterum cautius et maiore reverentia magnos alloqui.
Bene vale et valetudinem tuam cura, ut diutius religioni christiane, fratribus pusillis et bonis litteris prosis.
Raptim, Laurentii feriis anno 1539.
Hermannus Aquilomontanus, pastor ecclesie Borsumensis
prope Embdam in Phrisia orientali.
[Adresse auf der Rückseite:]Vigilantissimo pastori ecclesie Tigurine Heinrico Bullingero, preceptori suo observando. Tho Zurich in Zwitsen.