[1441]

Autograph a : Zürich StA, E II 350, 343-346 (Siegelspur) Ungedruckt

An die Pfarrer von Basel: Kann einzig berichten, warum es noch nichts zu berichten gibt. Die Gegner verzögern den Beginn des Gesprächs; sie sind gegen alle Erwartung in der Minderzahl, weil drei ihrer Vertreter den Protestanten zuneigen, und versuchen deshalb zu erreichen, daß für jede Seite nur eine Stimme zählt. [Die Protestanten]hoffen auf Herzog [Wihelm] von Kleve; auch in [Calenberg-Göttingen], in Brandenburg und selbst bei den Litauern und Moskowitern faßt das Evangelium Fuß. Stellt einen genauen Bericht in Aussicht. Erinnert an die Verbundenheit im gemeinsamen Dienst, die von den anwesenden Theologen in erfreulicher Weise gelebt wird. Wegen der überstürzten Abreise konnte er sich nicht mehr um seine Vorlesung kümmern. Beide Briefe sollen nach Zürich geschickt werden; hat bereits durch Farel nach Bern geschrieben. — An die Pfarrer von Zürich: Entschuldigt sich, nicht wenigstens mitgeteilt zu haben, daß hier noch nichts geschieht. Daß die Sache nicht vorankommt, liegt an den Ränken der Gegner, dürfte aber den Protestanten nützen; er wird noch näher darüber berichten. Hat viel Sympathie für [die Eidgenossen]wahrgenommen; übermittelt Grüße und bittet, beide Briefe auch an Vadian zu senden.

Fratribus Basilaeae colendissimis.

S. Aeque propemodum sollicitat, quid scribam et quod nihil scribo, vestra utrunque, fratres colendissimi ac charissimi mihi, gratia. Scribere enim cu

Papierbogen geschrieben.

Briefe_Vol_10-208	arpa

---

pio debeoque et quidem vestris auribus et b expectacione digna; sed id dum studeo facere et nihil quam rem ipsam scribere, non rem ullam, sed nihil vobis scribo. Hactenus enim est actum nihil. Quid porro deinde futurum sit, ne id quidem facile coniicere est. Interea huius saltem morae causam ut vere teneatis et, nihil cur agatur, vere sciatis, efficiam.

Nostra doctrina, quae doctrina Christi et evangelii est, eorum statuum, qui in comitiis c versantur, suffragiis quatuordecim approbatur, papae et adversariorum doctrina tantum octo idque ante pugnam. Hunc successum nostrum et consensionem cum videant adversarii, tametsi valde odio atque invidia in nos incitati pugnare cupiunt, contrahunt se tamen et congredi nullo pacto possunt. Habet autem haec res hoc pacto: Cum enim ab utraque parte, qui certare et quorum suffragia valere debeant, undeni vin sint d cumque undecim nostri prorsus consentiant, inter illorum undecim tres reperiuntur, quos quanquam ordo et locus eo traxit, sentenciis tamen et animis se apud nos esse et a nobis stare palam profitentur. Unus est Palatini principis concionator Heydelbergensis ³ , alter Brandenburgensis electoris Franckfurti theologus 4 , tercius Clivensis ducis legatus ⁵ . Qui ab adversariis si exciuduntur, recta ad nos transeunt; sin retinentur, cum ipsis pugnant. Hos praecibus. minis, arte, dolo hactenus conati sunt commovere et ad se pertrahere hostes et viam nullam invenire possunt, quam ingressi non prius se suffragiorum numero et multitudine (quod genus victoriae tantum quacrunt victos videant, quam pugnam adoriantur. Est autem illorum omne huius quidem belli gerendi e consilium in hominum multitudine ac turba positum, non autem in veritate et virtute Christi. Quod praesidium quia nostris non sperantibus nec etiam cogitantibus obvenit, illis id solum quaerentibus non obvenit; in summa difficultate prçter opinionem omnium suamque versantur ipsi, nos commoditate summa etiam praeter ipsam causae bonitatem fruimur et gratis animis domini auxilium amplectimur. Certe, si quid sit hominum conspirationi tribuendum, nos hoc tempore ante praelium initum in provinciali concilio pierorumque imperii statuum suffragio palam vinceremus. Haec res tergiversationis causam adversariis praebet non singulorum suffragia valere, sed unicum

II/1 62, 25-63, 2). — Zur abweichenden Position der drei genannten Delegationen s. deren Separatgutachten vom 15. Dezember (ADRG II/1 544-552, Nr. 215-219); vgl. Albrecht Pius Luttenberger, Glaubenseinheit und Reichsfriede. Konzeptionen und Wege konfessionsneutraler Reichspolitik 1530-1552 (Kurpfalz, Jülich, Kurbrandenburg), Göttingen 1982. — Schriftenreihe der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften 20, S. 223-226.

Briefe_Vol_10-209	arpa

---

ab una parte suffragium esse contendentibus. Nos rem valere cupimus et veritatem Christi; hominum eorum, qui in hoc colloquium adhibiti fuerint, voces et sentencias notari volumus et valere eatenus, quatenus cum veritate conspirant. Quorum cum utrunque sit illis intollerabile et ne iotam quidem actorum edi in lucem pati velint, res trahitur ac nihil, ut videtis, agitur. Iam de privato colloquio et uno tantum atque altero viro in id f adhibendo nobiscum agunt, et certum est abituros esse potius 334 || quam talibus conditionibus nobiscum acturos. Nos, quod tantum ubique testium veritas repererit, gratias agere Christo debemus.

De Clivensi duce magna spes est. Erici Brunsvicensis g liberi h iussu ductuque tutorum ⁶ et matris ⁷ evangelium receperunt etiam Heinrico ⁸ valde reclamante. Brandenburgensis elector, quod incredibile fuit hactenus, singulari studio ac etiam privata industria sua per totam ditionem doctrinam verbi spargit. Denique in barbarissimis Lituanorum et Moschorum gentibus evangelium iam incipit appetere.

Caeterum res omnis qualiter habeat a principio, efficiam, ut ad unguem ⁹ sciatis vel absens scribendo vel praesens narrando; nam universi negotii gesti narrationem compono 10 . Quae causa est etiam, quo minus saepe ad vos scribam instituens hanc negligentiam locupletissime sarcire. Accedit etiam, quod amanuense carens et vix notandis quotidie rebus sufficiens de describendis, antequam domum redeo, vix cogitare, nedum tam infelicibus digitis 11 attingere possum. Sed de his satis iam.

Vos per Iesum Christum oro, fratres, communis ministerii vere inter nos memores esse et penitus inter nos conspirare in rem sanctissimam i velimus. Incredibile est, qua gratia, humanitate, concordia inter se fratres hic omnes conveniant; miranda alacritas in omnium oculis et oratione est. Oro dominum Christum k , ut mihi concedere venienti hanc apud unumquemque vestrum gratiam velit, ut commune ministerium obire cum gaudio et laeticia spiritus nostri queamus.

De praelectione mea curatum statim a vobis esse credebam; scitis, quam mihi inexpectata evenerit haec peregrinatio subito istinc solventi et rerum aliarum cogitacione tum obruto.

Oro dominum Christum 1 , ut omnium nostrum cordibus vera charitate perfusis unum omnes nos in ipso velit facere ¹² . Amen.

Anm. 8.

Briefe_Vol_10-210	arpa

---

Tygurinis fratribus hanc et illam mittite; nam Bernam per Farellum scripsi 13 .

Valete in domino, valete in domino Christo.

22. decembris.

S. Grynseus, frater

vester.

||345 Fratribus Tyguri colendissimis.

S. Tarditatem hanc in scribendo excusare, fratres, serio cupio. Est autem incredibile dictu, quod accident hic tm mihi; nam dum huius rei, quae agenda fuit hic, inicium saltem aliquod quottidie expecto, ut, quod ad vos, colendissimos ac charissimos mihi fratres, scriberem, certum aliquid haberem, dum, antequam id ipsum certum apparet, caetera, quae incerta hic multa feruntur agunturque, negligo, ut ne quid ad vos incertum adferrem, accidit, ut id n , quod quottidie o promittitur expectaturque certum, quottidie ad vos scripturiendo, quod expectatum promissumque non sit, quottidie praetereundo nihil prorsus ad vos scribam. Id totis duobus mensibus dum fit dumque res semper aliquid frustra p promittit, ego semper frustra q accingor, tandem respiciens video advertoque vos quidem omnia expectasse, me vero et scripsisse nihil et nihil ad omnia expectantes scribendo valde peccavisse. Atque utinam huius errons peccatique mei aliquod vel nunc saltem remedium inveniatur! Certe frustra hactenus expecto; nondum enim fit quidquam ne nunc quidem, nisi fit aliquid, antequam coepit fieri. Sed hic mihi leo aliquis obrugiet et: "Id ipsum", inquiet, "nihil cum fieret, fieri nihil scribere facilius potuisti ac nos id, quod non fieret, hic assidue r expectantes nil fieri scribendo monendoque falsa expectacione liberare ac propter officium gratiam inire, quasi non magnam homines saepe gratiam etiam de nihilo meant aut quasi non etiam nunc coactus sis, cum aliquid scribere conatus esses, denique nihil scribere."Sic leo rugit, sed vere tamen ista dicerentur, si ego aut nihil aut fieri nihil ad vos, tales viros, in tanta maximarum rerum expectacione scribere voluissem aut vos credere nihil fieri potuissetis. Itaque serio iam ac non ludens oro, ut culpam hanc reiicere non in scriptorem, quae nulla ac nihil est, velitis. Necesse est enim, ut de ea concordia, in qua sarcienda s de iure suo non solum non concedere pars utraque vult nihil, sed etiam nec audire, ut aliquid concedatur, fieri nihil. De qua re omnia ad vos diligenter scribam ¹⁴ .

Briefe_Vol_10-211	arpa

---

Verum enimvero, fratres charissimi, hoc nihil, quod fieri videtur hic, quantum nunc denique intelligo, per summam adversariorum fraudem rem nobis maximam ac praeclarissimam parit. Cognoscetur enim mox causam putidam defendere t aggressus sathan, ut puteat. Et quanquam Pius sapientum hic hominum conatus arte et dolo adversariorum impeditur sic u , ut colloquium, quantum quidem nunc scimus, non procedet, tamen procedit negotium domini adeo, manifeste ut intelligatur. Technis enim adversariorum tam apertis cum omnes offendantur homines, simplicitate et fide nostra omnes recreantur et conciliantur nobis. Sed de omni re sic, ut dixi, perfecte ad vos perscribam.

Omnes hic boni nostrarum ||346 ecclesiarum et gentis vestrae tocius magno amore et studio tenentur, quod animadvertere multis ex rebus hic licet. Ego me vobis, charissimis fratres, omnibus commendo. Impositum mihi ab omnibus est, ut omnes quam diligentissime salutem. Utranque hanc, oro, ut doctori Vadiano mittatis ¹⁵ . Valete in domino Christo.

22. decembris.

S. Gryneus, frater vester.

[Adresse darunter:] Praestantissimis viris Basiliensis et Tygurinae ecclesiae praefectis pastoribus, fratribus in domino mihi reverendis. Basel.