[313]
Autograph: Zürich StA, E II 342, 23r.-24v. (Siegelspur) Gedruckt: Füssli I 111-117; Vadian BW V 143-146; Teilübersetzung: Rudolf, Aussöhnungsversuch 516; Teilregest: QGT VIII 255
Besuchte Konstanz, um über die Einheit der Kirche gegen die Schismatiker Rat zu halten. Wie groß die Gefahr ist, zeigen Bucers Nachrichten [Nr. 290]über die von einem Schüler [Melchior]Hoffmans erregten Unruhen in Münster. In Schwenckfelds Wirken und Lehre sieht er die Ursache für die täuferischen Wirren sowie für die Verunsicherung Leo Juds. Der Umgang mit Schwenckfeld schadet [Jakob] Ziegler, Johannes Sapidus und Sebastian Franck. Dominik [Zili]könnte gefährdet sein. Zürich unterstützt die Bemühungen [Jakob Meyers], Zürich, Bern und Basel zu einigen. Teilt aus Briefen Berchtold [Hallers][Nr. 307. 309]mit, wie die Rekatholisierung Solothurns voranschreitet und daß Berner Gesandte dort und Solothurner Gesandte in Bern deswegen vorsprachen, sowie daß [Hans] Franz Nägeli anstelle [Bernhard] Tillmanns Säckelmeister wurde. Die Vereinbarung zwischen dem französischen König und dem Papst werde zu einem Krieg um Württemberg führen und so die Eroberung Mailands durch Frankreich ermöglichen. Der König fürchtet nur, daß die Eidgenossen Truppen gegen ihn stellen, was die Pensionenherren unter Ausnutzung der Wirtschaftsmisere gegen Zürichs Rat versuchen werden. Wenn schon, dann will offenbar Gott durch sie den Papst und den König vernichten. Über die bernische Gesandtschaft zum französischen König hat Berchtold [Haller]wenig berichten wollen. Bittet um Nachrichten aus Augsburg und ermuntert Vadian, an seinem Werk [Epitome]weiterzuarbeiten.
Gratiam et vitae innocentiam a domino.
Scripsi non multis ante diebus 1 Constantiam nos adiisse 2 consultandi de unitate ecclesiae contra schismaticos gratia. Periculum enim esse, ne brevi incendium a per Germaniae ecclesias maximum a schismaticis quibusdam suscitetur, qui Donatistarum et Novati [!] revocantes haeresim 3 ecclesiae alias afflictae satis multum sint incommodaturi. Nec fefellit opinio. Nam superiore prioris anni mense scribit Bucerus 4 Monasterium Westphaliae, quod pulchre evangelicum receperat dogma, misere nunc tumultari [!]. Omnia
Briefe_Vol_04_0034 | arpa |
---|
enim urbis templa esse claussa excepto uno, in quo VI populi fretus declamet insignis quidam Hoffmannicae sectae 5 discipulus 6 adversus sancti senatus et omnium piorum consensum, esseque huius turbae authorem 7 Svenckfeldium 8 , qui primus hoc virus, sed clanculo, quibusdam propinavit, qui nunc omnia b simulans et dissimulans Augustae agat. Vereor autem, ne et ibi aliquid monstri alat. Certe Blaurerus admodum conquaeritur 9 . Dogmata hominis forsan nosti, evangelium hactenus non esse praedicatum vere, hactenus nullam esse collectam ecclesiam, ecclesiam nostram nihil aliud esse quam tyrannidem, ut quae armis et aedictis senatorum nitatur, in ecclesia nullum esse gladium, populum enim ecclesiasticum esse spontaneum, sectas non esse extinguendas. Catabaptizmum et catabaptistas non omnino improbat. Hoffmanni dogma de carne Christi coelitus delata primus invenit, etsi iam dissimulet
Briefe_Vol_04_0035 | arpa |
---|
10 . Vidi tamen literas Leoni nostro scriptas 11 , in quibus asserit. Multa sunt illius hominis impia et seditiosa dogmata, quibus Leonem - tibi dictum putato - adeo turbarat, ut et illa non modica causa fuerit, quod Constantiam ierim. Sed sibi, deo laus, restitutus Leo. Post acerrimam Schvenckfeldi increpationem ad finem epistolae C tandem adiecit: «Quia te spiritu Satanae agi video, iam tibi extremum vale dico» 12. Miror ego, quomodo versutus ille daemon se magnorum amicitiis virorum insinuare possit. Hominem ex facie non novi. Multas eius epistolas ad 23v. || Leonem et Carolstadium legi 13 , quem utinam sibi non tam haberet familiarem! Saepe me salutavit literis 14 . Ego vero hominis, utpote cuius ingenium mihi semper fuit suspectissimum, detrectavi amicitiam, quam semper timui exitialem fore aliquando viris bonis. Nec video, quid vel Zieglero 15 vel Ioanni Sapido 16 contulerit. Certe si
Briefe_Vol_04_0036 | arpa |
---|
verum est, quod audio, profecto doleo tantos viros tam turpiter et foede commaculari. Nec Sebast[ianus] Francus 17 hanc picem nisi probe commaculatus deseret. Haec vero maximo cum dolore scribo. Misere alias quatitur tentationibus ecclesia, ut hoc dissidio careret, nisi quosdam spiritus ageret factionis et superbiae. Verum ita nobis vivis exemplis ob oculos revocat dominus veterem ecclesiae historiam, qui et tentationi procul dubio faelicem dabit eventum d . Tu curaveris, Vadiane vigilantissime, ne Dominicus 18 noster,
Briefe_Vol_04_0037 | arpa |
---|
ad factiones natus et caput intricatissimum, hisce gerris et impostorum tricis prorsus illaqueetur. Periculum timeo, nihil certi scio. Svenckfeldius frequens et impudens est in scribendis literis et amicitia ambienda, maxime ubi sperat se aliquid impetraturum 19 . O miserum et hac parte pestiferum Argentoratum, e quo nobis tam inauspicatae provolant aves 20 ! Sed satis dolori indultum hactenus.
Iam quid in concordia triadis 21 sarcienda actum sit, paucis sic accipe. Consul Basileiensis 22 inpraesentiarum nihil aliud postulavit, quam ut Tigurini condonent Bernatibus, si quid noxae aut negligentiae designarint. Deinde comes et faciles sint, si de concordia christiana offeratur consilium. Responsum est unanimi diacosiorum consensu: Bernam amamus, nec ullum nobis in eos odium. Quodsi illi negligentius quicquam egere, condonamus facile nec recusamus audire, si quid nobis offeratur consilii etc. Speramus ergo facile coalituros animos. Instigavimus praeterea consulem, ne caussae foeliciter coeptae desint Basileienses 23 . Scripsimus Bernam per omnia sacra quosdam obtestati 24 . Breviter, pii quique ominantur faustissime. Praecor ergo dominum, ut fessis rebus dexter et maturae [!] auxiliares manus admoveat.
|| 24r. De Solodorensibus 23. decembris sic scripsit Berchtoldus 25 : «Miseramus 4 legatos, qui caussam 8 exulum agerent et de verbi dei libertate, quemadmodum
Briefe_Vol_04_0038 | arpa |
---|
ipsi Solodorenses Helvetiorum legatis polliciti fuerant. Sed quod liberam verbi e dei praedicationem attinebat, ne verbum quidem ex nostris audire dignabantur. Unde legati nostri re infecta redierunt. Interim monebamur, Solodorenses 14. decembris sacrificulum nephandis sacris praefecturos f parrochiae Kriegstetten 26 . Da aber die ohren grycht dero vonn Bernn sind, und die von Solothurn selbs den handel deß gloubens malefitzisch halltend, ilico monebantur a senatu Solodorenses, a Bernatibus g , ne facerent; sed et 300 viri in agro Bernensi ordinati, qui armata h manu resisterent temeraiis ausis, si secus fieri non posset. Id ubi Solodorenses resciverunt, legatum ablegant Lucernam. Quid is impetrarit, nescio. Hoc unum scio, quod 18. decembris Solodorenses 4 legatos Bernam miserunt, qui verbis blandissimis coram senatu comparuerunt. Qui prius Bernensium legatos audire dedignabantur ultro offerentes se permissuros, ut caussa exulum dirimatur. Interim verbi dei nullam mentionem habuerunt. Respondere nostri se nolle quicquam agere in caussa exulum, nisi et fidei negotium immisceatur. Quod si fieri nequeat, iam nihil se acturos, maxime cum ita fieri flagitent ipsi exules, homines pii et constantes. Addidit senatus se palam conquesturum proximis Badenis comitiis, quod fidem violent et pacta rescindant.» 28. decembris idem sic scribit 27 : «Misit nunc denuo senatus noster legationem ad Solodorenses propter exules et verbi libertatem. Non credis nec describi potest aut dici populi huius insania et impius furor. 25 pastores et verbi praecones amandarunt. Ex Alsatia et Brisgauvia turmatim advolant sacrificuli. Nulla est apud istos vel aequitatis vel veritatis ratio. Scribam brevi, quid actum sit. 57 cives iam ex Solodoro migrarunt. Jetzt fahend sy an und verbietents inn der statt, und so einer ye daruß will, heyssend sy inn sin gut werden und schetzen. Schetzt ers ze wolfeyl, so mag imms der nächst nach gelegtem pfandtschilling abzühen. Will er aber ye hinweg, so muß er ye von 10 gl. I gäben. Ich zeygs, wie es mir anzeygt ist. Sy bollwerckend häfftig inn [iro]i statt.» Hactenus Berchtoldus. Addidit et illud 28 : «Tilom[ann]us k a questurae offitio semotus est, surrogatus v[e]ro l Franciscus Nägeli.»
||24v. Quae de instituto regis Gallorum et pactis cum papa divinas, tam vera sunt, ut nihil unquam verius dictum sit, nempe quod ille Mediolanum ambit 29 . Huius enim gratia Germaniae proceres in Ferdinandum pro Wirtembergensi
Briefe_Vol_04_0039 | arpa |
---|
principe armat 30 , ut Germanus miles Germanico bello impeditus Gallis Mediolanum diripiendum capiendumque libere cedat 31 . De Helvetiis nulla illi cura maior, ni adversa illi ferant arma. Satis illi nos inter nos dissere m . Quamquam non dubitem, pensionarios 32 nihil non tentaturos. Fortassis abutentur famis occasione et misera maleque suada vulgi pauperie. Nos tamen non cessabimus nostros dechortari, nec senatus noster cessabit. Quodsi omnino exercitus educatur, fortassis n in fatis est, ut iustissimus deus° et impium pontificem et fastu luxuque perditum regem una cum avarissimis sceleratissimisque satellitibus semel fundere funditusque delere velit 33 . Dominus non sinet inultum iam tot annis effusum sanguinem innoxium.
Verum audi, quod mirabere: Bernates legationem amandarunt ad Gallorum regem, consulem a Wattenwyl et Wingarterum 34 . De ea legatione sic scripsit Berchtoldus 35 : «Rediit consul a rege. Non autem petimus auxilium ab Assyriorum rege, sed pacem iam dudum pactam servari volumus. Defertur fides nostra perfidiae et seditionis, maxime nunc exemplo Solodorensium. Ne ergo hostes sentiremus, quos amicos credebamus, missa est legatio. Legationis occasionem silebo. Caussam habes, et quod petitum est, impetratum audio. Plura non licet. Haec autem soli tibi scripserim.» Hactenus Berchtoldus. Nec ego plura nunc potui.
Tu si quid ex Augusta 36 habes, indica. In coepto opere 37 labora et me tibi commendatum habe.
Vive et vale.
3. ianuarii, hora noctis 10., 1534.
Hein. tuus.
[Adresse darunter:] Clarissimo viro D. Ioachimo Vadiano, amico imprimis charo et syncero.