[1496]
Autograph a : Zürich StA, E II 350, 477f (Siegel) Ungedruckt
Bullingers Brief hat ihn erfreut; ihnen beiden steht es schlecht an, sich für seltenes Schreiben
zu entschuldigen, da sich wahre Freunde durch nichts davon abhalten lassen. Der Ausgang
des Reichstags steht in Gottes Hand, ist aber auch davon abhängig, dass die berechtigten
Mahnungen der Gegner ernst genommen und jene Mängel behoben werden, die im Widerspruch
zur Berufung [der Protestanten]auf Gottes Wort stehen. Zu der am 5. April vorgelegten
Proposition Kaiser [Karls V.], in welcher Verhandlungen über die religiöse Befriedung
Deutschlands und über die Türkenhilfe angekündigt werden, haben erst [die protestantischen
Stände]Stellung genommen; man rechnet damit, dass der Kaiser eher einen Ausschuss einsetzen
als die [von den Protestanten gewünschte]Fortsetzung des Wormser Gesprächs bewilligen
wird. Weltliche Gründe legen dem Kaiser eine friedliche Einigung nahe: der Krieg seines
Bruders [König Ferdinand] in Ungarn und die türkische Bedrohung, die schwankende Gesundheit
des Kaisers und seines Sohns [Philipp], die Lage in Italien und den Niederlanden,
das Verhältnis zum französischen [König Franz I.]und die Schwäche der papsttreuen Partei in
Deutschland; Papst [Paul III.] versucht diese Absicht zu durchkreuzen, und es heißt, sein
Legat [Gasparo] Contarini wirke in diesem Sinne auf die Herzöge von Bayern, den Erzbischof
von Mainz und [Herzog] Heinrich von Braunschweig ein. Während die Mehrzahl der Stände
zu einer dem Wort Gottes entsprechenden Übereinkunft bereit scheint, steht der Kaiser dochBriefe_Vol_11_138 arpa
auch unter entgegengesetzten Einflüssen; entscheidend ist, welche Tendenz die Oberhand gewinnt,
und es liegt nun an den Protestanten, die Sache Christi nicht zu kompromittieren.
Rudolf Gwalther wird wohl ein Verzeichnis der anwesenden [Fürsten] und Theologen geschickt
haben. Morgen wird Markgraf [Joachim II. von Brandenburg] erwartet; [Philipp von
Hessen]steht in der Gunst des Kaisers und hat vier Theologen mitgebracht, darunter Frechts
Landsmann Dionysius Melander. Grüße, insbesondere von Bucer und Calvin; Bullinger soll
Grüfte an Grynäus und Vadian übermitteln.
S. in domino, Bullingere frater observande.
Literas tuas quarta marcii ad me datas 1 accepi hic 14. martii eo iucundiores, quod de integra tua et indissolubili coniunctione nobiscum testantur. Erat autem ante omnia mihi potius, ut tu facis, praefandum et instituenda 2 de isto meo diutino silentio quam tibi. Verum utrique nostrum aliquis facile respondebit et istas, ut dicitur, in peccatis excusationes 3 sic vel accusabit vel diluet, ut maxime sane amicitia non est prolixis et multiplicibus literis aestimanda; si tamen ea est vera et solida, saepe et multum atque prolixe agere cum amicis solet, nec quenquam nostrorum forte aliquis opinabitur tantis negociorum undis obrui, quin, si vere amet, etiam inter negocia sua deputaturus sit negocium scribendi ad amicum. Quod qui ita in animum induxerint, huic[!] nec tabelliones fidos defuturos, ut nihil dicatur de studiis, quae literis frequentibus iuvari, non interturbari aliquis dixerit. Ut vero sit, nos porro non eas excusationes instituemus, quibus nos magis accusemus quam excusemus.
Proinde scribis expectatione de eventu horum comitiorum 4 omnes vos suspensos et anxios esse. Id certe vos cum multis habetis commune. Quis enim vel hic quottidie inspiciens congregatos non idem, quod vos, dicat, omnes anxios et suspensos distineri? Oremus ergo dominum, in cuius solius manu est, ut eventum optatum largiatur. Est, ut scribis, in hominibus nulla, sed in Christo et causa eius fiducia ampla et firma. Verum hic merito audire cogimur, quod quidam nobis obiiciunt, quandoquidem et nos ipsi homines sumus atque in causae per se optimae administratione non parum interdum peccamus. Itaque est, ut et de nobis ipsis timeamus. Papae iugum excussimus quidem; at Christi iugum 5 nondum vel ipsis nobis vel nostris plene imposuimus. Unde non raro pudore suffundimur, cum rationem ministerii nostri lis reddimus, qui, etsi in adversariis castris esse videantur, restitutionem tamen regni Christi ex animo querere prae se ferunt. Tam multa illi cum in ministris nobis tum in magistratibus et plebibus atque adeo in ipsa religionis administratione tota desiderant. Requirunt enim fidei et obedientiae ecciesiasticae professionem, quam eruditi de Christi mysteriis ipsi faciant. Requirunt correctionem cum privatam tum publicam eorum, qui peccarunt. Requirunt abstentionem eorum, qui ecclesiam manifestis flagiciis offenderunt. Requirunt denique excommunicationem eorum, qui ecclesiam ad poenitentiam
Briefe_Vol_11_139 | arpa |
---|
vocantem non audiunt. Desiderant etiam tam publica quam privata ieiunia et statas supplicationes. Et licet nihil horum apud suos syncerum demonstrare possint, tamen existimant se ista a nobis optimo iure exigere, qui soli reformationem orbis et restitutionem religionis ex verbo dei profiteamur fortiterque iactemus nos ita spiritum et verbum Christi sequi, ut praeceptis domini nihil adiicere, nihil detrahere 6 velimus. Cum itaque omnes sancti, quae commemorata sunt, religiose observarunt - et sunt tam diligenter divinis literis commendata -, querunt illi homines religiosi, qui fiat, ut non eisdem rebus et nos studeamus, qui eodem nos agi spiritu et idem sequi verbum videri cupiamus. Horum ergo admonitionibus, tum nostra ipsorum conscientia quottidiana scripturarurn lectione et tractatione excitata eo certe depellirnur, ut nobis in eo, quo progressi sumus, perparum placere possimus magisque animos in ea, quç ante nos sunt, extendamus 7 , tametsi nec in nostris ecclesiis desint, qui incrementa quedam pietatis faciant floremque magis quam maturos fructus exhibeant. Et sane nusquam existimatur res nostras habere tam foeliciter, quin supersit multum, quod correctum, multurn, quod adiectum cupiamus in domino. Nos profecto satan multis modis adfligit et exagitat cum a papistis tum ab Epicureis tum ab hereticis, ut non solum anxie orandum nobis quottidie sit: "Adveniat regnum tuum" [Mt 6, 10; Lk 11, 2], sed etiam: "Ne inducas nos in tentationem" [Mt 6, 13; Lk 11, 4] et "Libera nos a malo" [Mt 6, 13]. Sed quid ista, forte dices, et tam prolixe incuicata ad comitiorum successum, quem tu videris ante omnia percupide cognoscere, attinent? Volui ista premittere iis, quae de comitiorum qualicunque successu subiiciam, ut non tam deplorare quam etiam corrigere tandem liceat ea, quae ecclesiarum necessitas expostulat, quae tamen admodum tarde optatum finem sortiuntur.
||478 De comitiis ut vobis utcunque satisfaciam: Aegre illa sunt coepta. Caesar 5. aprilis propositionem, ut vocant, hic congregatis imperii ordinibus primum exhiberi curavit. 8 Capita huius sunt, ut deliberent status super controversiis religionis tollendis et pacanda Germania in compositione religionis, pariter de contrahendis auxiliis contra Turcam 9 . Nostri per biduum suas habuere deliberationes, quas in scriptis obtulerunt caesari. 10 Hodie primum adversarii et sua consilia inter se contulerunt, quae forte cras caesari exhibebunt. 11 Caesarem opinantur quidam citius permissurum quendam delectum
Briefe_Vol_11_140 | arpa |
---|
certorum virorum laicorum et doctorum, qui colloqui super religionis controversiis componendis debeant, quam continuare nuper Wormatiae coeptum colloquium. 12
Fert prae se quidem imperator multis sane argumentis animum cupientem Germaniam compositione pia religionis tranquillare et habet huius praeter timorem domini multas etiam temporarias causas. Fratris 13 enim res atque adeo totius Germanic adversus Turcas male firmae sunt infoelicius prope semper bella gerente in Hungaria fratre, etsi fama nunc ferat presidia oppido Pest imposita contra oppugnationem Turcicam sese opposuisse foeliciter, 14 id quod ex vestro illo nuncio 15 planius pleniusque cognosces. Est et caesar ipse corpore podagra et aliis morbis adfecto, quanquam nunc videatur non male valere, habetque is filium 16 teneriusculum, quem plerique metuunt non fore diuturnum. Italia factionibus seipsam et suos principes nunquam non fatigat. Sunt nonnulla, cur et Belgis maiora querantur firmamenta. Gallus 17 nisi reddito Mediolano firmus amicus difficile erit. Factio papistica dei gratia in Germania fit indies minor et debilior. Nostrae partes, utcunque religio non ubique perinde efflorescat, quottidie fiunt auctiores. Hisce de causis non dubitamus esse, qui caesari consilia pacis atque ideo etiam reformationis ecclesiasticae, sine qua in Germania pax vera et solida aegre constitui potest, confirment, quantum possunt. At contra pontifex 18 , qui et in Italia et in Germania adhuc tam potens est, cum artibus tum viribus nihil omittit per se et per suos, ut caesarem a cognoscenda religionis causa et componenda abstrahat. Contarenum 19 pontificium legatum hic nunc agentem quidam adfirmant hoc apud Bavaricos duces Wilhelmum, Ludovicum et Ernestum 20
Briefe_Vol_11_141 | arpa |
---|
fratres, apud Moguntinum archiepiscopum 21 , apud Heinrycum illum Brunsvicensem 22 moliri, ut religionis causa potius ad futurum concilium quam presentem imperii conventum pertractanda referatur. 23 Sed maior principum et statuum imperii b portio admissura videtur earn de religione concordiam, quae cum verbo dei congruat, siquidem huc inclinet imperator, qui tamen ipse videtur habere conscientiam pontificiis dogmatibus plusculum obnoxiam, ut tacearn Hispanorum, quorum haud dubie non parvam rationem habet, superstitionem. Futurum itaque certamen omne hic in eo erit, ut nonnulli coniectant, utra pars in suam sententiam animum caesaris permoveat. Id vero quia in nullius hominis, sed in solius Christi manu est, hic orandus nobis est per omnes ecclesias, ut ipse ecclesiae suae instaurandae manum admoveat et ad id utatur, quibus velit, instrumentis. Tum incumbendum est nobis, ut causam Christi bonis omnibus sic commendemus et adprobemus, ut nemo eorum vel insolentia doctrine et rituum nostrorum vel remissione disciplinç studiique innocentiae ab ea alienetur, et qui alienati sunt, ad cognoscendam et amplectendam eam invitentur.
Caeterum arbitror Rudolphum Gvaltherum, iuvenem pium et doctum cum Hessis hic degentem, ad te scripsisse catalogum eorum, qui hic sunt congregati et ex laicis et theologis. 24 Cras fertur huc venturus elector marchio; 25 Cattorum princeps 26 ciementiorem habet caesarem, quam adversarii aut putant aut volunt. 27 Quatuor secum huc adduxit theologos 28 , inter quos et meus charissimus est gentilis 29 et confrater observandus Dionysius Melander, qui
Briefe_Vol_11_142 | arpa |
---|
te plurimum salvere iubet. Cupiunt et reliqui confratres vos salvos, inprimis Bucerus noster et Calvinus. Bene vale cum omnibus symmystis tuis, dominis et fratribus venerandis, inprimis Pellicano et Leone 30 , atque si interea ad d. Gryneum Basileam et ad clarissimum Helvetiae vestrae lumen d. Vadianum Sangallum scripseris, ex me salutem et obsequium meum illis officiose adscribas et deferas. Iterum atque perpetuo vale, et quo ista sunt scripta animo, utpote pio et benevolo, eodem capere et legere ista velis.
Ratisponae, postridie palmarum, quando nondum caesar responsum dederat, 31 1541.
Martinus Frechtus
tuus ex animo.
[Adresse auf S. 480:] Eximio pietate et doctrina d. Heynricho Bullingero, Tigurinae ecclesiae antistiti, diomino] et fratri suo observando. Zurch.