[2006]
Autograph: Zürich StA, E II 355, 108f (Siegelspur) Ungedruckt
Seit er durch Gottes Barmherzigkeit mit dem Evangelium vertraut wurde, erfüllte ihn, noch ein
Knabe, der Wunsch, die [Verkünder und Verbreiten des Evangeliums kennenzulernen, und
daher wandte er sich nach Wittenberg, wo er vier Jahre Theologie studierte; danach wünschte
er, sich auch in anderen evangelischen Kirchen, besonders der [Zürcher] Kirche wegen ihrer
Reinheit in Lebensführung und Lehre, unterweisen zu lassen, um dann der in seiner Heimat
darniederliegenden Kirche nützen zu können; daher machte er sich auf Veranlassung vonbriefe_vol_14_443 arpa
Johannes a Lasco vor einem Jahr auf den Weg zu den [Zürchern], doch wurde er seitdem in
Straßburg besonders durch die Gastfreundschaft von Matthias Zell und seiner Ehefrau [Katharina]
in seinem Vorhaben aufgehalten; doch nach wie vor spürt er das Verlangen, mit
Bullinger bekannt zu werden; da er Bullinger nicht auf ungehörige Art brieflich stören wollte,
war er gezwungen, dies auf eine spätere Begegnung zu verschieben. Er wollte am ersten Tag
der Michaelisferien (29. September] nach Zürich kommen, um etwa ein Jahr mit den [Zürchern]
zu verbringen; Bullinger hat dies schon vom Emder Propst Enno [Cirksena von Emden],
der zusammen mit Dr. [Joachim]Mynsinger [von Frundeck] bei [den Zürchern]weilte,
erfahren, und vielleicht wurde Bullinger auch von Albert Hardenberg gebeten, thom Camph
bei sich aufzunehmen; auf Grund dessen wendet sich thom Camph nun mit diesem Brief an ihn,
damit Bullinger ihn nicht für unbeständig halte. Er kann nicht zu Bullinger kommen, was nicht
etwa an einem Sinneswandel liegt, sondern daran, dass er von seinen Freunden zur Frankfurter
Messe entgegen deren Versprechungen weder Briefe noch Geld erhielt, so dass er jetzt
[in Straßburg]festsitzt; Bullinger möge den etwa ihm bestimmten Platz in seinem Haus bis zu
seiner Ankunft freihalten. Er fühlt sich nicht würdig, Bullingers Freundschaft zu erstreben;
Bullinger möge ihn in Jesus Christus als schwachen Bruder annehmen. Johannes a Lasco lässt
sich bei Bullinger und Pellikan entschuldigen, dass er nicht durch denselben Boten an [die
Zürcher]geschrieben hat, doch versprach er, das zu dieser Frankfurter Messe zu tun; thom
Camph weiß nicht, warum der Brief nicht übermittelt worden ist, wird ihn aber zusammen mit
den erwarteten Briefen seiner Freunde zu [Bullinger]mitbringen; a Lasco freut sich, dass sein
alter Freund Pellikan noch am Leben ist, von dem er glaubte, dass er vor zwei Jahren zusammen
mit [Heinrich] Glarean gestorben sei, so dass er nicht an Pellikan schrieb und ihn auch
nicht im Brief an Bullinger erwähnte; daher soll Bullinger Pellikan, von dem auch thom
Camph in Wittenberg gehört hatte, dass er gestorben sei, dies sagen. Empfiehlt den etwaigen
Briefüberbringer [Johannes Christophilus], der, obwohl man ihn am liebsten in Straßburg
behalten hätte, lieber nach Basel oder Zürich gelangen wollte und glaubt, einem göttlichen
Auftrag zufolge als Schullehrer wirken zu müssen, doch könnte er auch als Schreiber arbeiten;
die an ihm wahrzunehmende Entstellung zog er sich in Heidelberg als Jurastudent aufgrund
einer Erkrankung zu, nach der er sich ganz dem Studium der Theologie widmete. Bullinger
möge thom Camph in seine Gebete einschließen. [Nach der Unterschrift:] Das Buch [,,Antiquissima
fides et vera religio"], das Bullinger an Albert Hardenberg sandte, wurde thom
Camph drei Wochen nach Absendung zusammen mit den Briefen an Bucer und [Hardenberg]
übergeben; thom Camph bändigte Bucer seinen Brief sofort aus, das Buch und den Brief
[Nr. 1972]für [Hardenberg] hebt er bis zu dessen Ankunft auf; [in Straßburg] würde man
gerne erfahren, wohin dieser reiste und wann er zurückkehren wird.
Ex quo vel aliqua mihi saltem cognitio revelati rursum evangelii gloriae
Christi ex mera ac gratuita dei misericordia, ne quid de me glorier, data ac
concessa fuit, maximo statim desiderio, licet puer, visendi ac audiendi eos,
per quos deus nobis in densissimis tenebris palpitantibus ac errantibus clarum
hoc evangelii lumen immisit, 2 accensus sum, ideoque, statim atque
prima literarum rudimenta id paterentur, Vitebergam me contuli. Ibidem iam
cum per annos quatuor doctos simul ac pios viros ilios praelegentes audivissem
3 et illorum quoque noticiam mihi contraxissem, percepissemque iambriefe_vol_14_444 arpa
prima elementa 4 coelestis doctrinae, et in aliis quoque iudicium iam accrescere
coepit, miro quoque studio invisendi reliquas ecclesias, que hanc salutarem
doctrinam obtinerent, praecipue autem vos vestrasque ecclesias, qui
ab ipsis principiis summo conatu evangelii negocium et decertantem fidem 5
cum innocentia vitae tum puritate doctrinae promovistis, flagrabam a , quo a
vobis maxime, immo ab omnibus quoque in his, quae mihi desunt, tam in
cognitione quam pietate instrui ac conformari possim, ut ita tandem de hac
coelesti doctrina, ut oportet, probe edoctus ac confirmatus (quantum mea
inbecillitas patitur) ad meos tandem me recipere ac ecclesiae, quae a pluribus
neglecta et contempta iacet apud nos, bona conscientia pro meo modulo
prodesse liceret. Hac igitur mente idque instigante me ad hoc clarissimo
viro ac domino Ioanni a Lasko abhinc anno ad vos iter ingressus sum.
Caeterum Argentinam cum pervenissem, me b ecclesia haec, item scholae
constitutio, immo et hospitis mei M. Matthaei Zell simul et uxoris 6 pietas
coniuncta cum summa humanitate me ab instituto cursu inhibuerunt, ut annum
hic subsistere (amore illorum detentus) coactus fuerim neque tamem c
hoc, ut arbitror, sine detrimento institutae meae rationis. Dum autem hic sum,
Bullingere doctissime (ut tandem intelligas, cur hanc narrationem instituerim),
vestra interim iucundissima d consuetudine, quam iamdudum summis
votis expetieram, non sine maximo animi dolore careo, atque ut hunc lenirem,
saepius mecum statuo, immo incipio tuam in primis noticiam - cum
amicitiam non auderem -literis expetere atque etiam exorare; quo deinceps
tua humanitate erga me ut erga alios cognita saepius de his, in quibus animo
haerebam angebarque, et a te doceri atque instrui cupiebam, ad te scribere
possem. Verum dum rursum mecum reputo atque perpendo, quam indecorum
impudenterque factum videri posset hominem adolescentem ac imperitum
virum gravem ac omni genere disciplinarum exornatum necnon et
occupatissimum, quem neque vidisset neque novisset unquam, inconditis
sane literis de rebus tantis interpellare e , honesto igitur pudore praepeditus
haec omnia in illud tempus differre ac reiicere coactus fui (quamvis aegre),
quo ipse coram tua humanitate (quam a multis miris modis praedicari audivi)
experta tecum notitiam, utinam amicitiam perpetuam in Christo, vero
amicitiae fonte, contrahere liceret, ut hoc aditu mihi iam patefacto primum,
deinde de reliquis rebus omnibus libere - remota omni simulationis, arrogantiae
ac impudentiae suspitione, solo autem pietatis ac discendi studio -
tecum conferre possem.briefe_vol_14_445 arpa
Constituebam interim certo apud me circa has Michaelis 7 ferias primo quoque die ad vos advolaturum, ut annum, aut quamdiu dominus concederet, vobiscum agere in domino possem. Hoc ipsum cum tibi iam de me per adolescentem illum nobilem et maximae expectationis apud nostros, Ennonem 8 phrysium, de Embda praepositum 9 (posteaquam tibi cum doctore Mensingero 10 aderat)11 , indicatum esse sciam, nec dubitem quoque doctorem
briefe_vol_14_446 | arpa |
---|
Albertum Hardenburgium, summum meum amicum ac conterraneum, tecum iam f , ut me in domum tuam hospicio reciperes, aegisse. Ne igitur me nunc inconstantem, ac qui tantum virum fallere ausus essem, merito (cum ad te non venio) accusares, necessitate iam quodammodo, ut me tibi purgem, ad scribendum (omni pudore pristino expulso) impellor, licet nihil literarum, ut audivisti, ad te, antequam tuam humanitatem ipsus convenissem, dare constitueram.
Sed quid multis opus? Huic necessitati praesenti morem gerere oportuit. Idque feci iam libentius, quod, licet haec non fuisset, amicorum tamen quorundam causa, quibus hoc negasse nefas fuisset, ad te scribere coactus fuissem, ut paulo post intelliges. Dabis igitur pro tuo candore hanc veniam, credo, mihi adolescenti, quod te, ||108v. virum g undequaque 12 doctissimum ac occupatissimum, his meis imperitis et indigestis literis invisem atque tuas aures delicatissimas mea incondita oratione gravem, posteaquam me non arrogantiae neque impudentiae causa ad hoc incitatum, sed necessitate honestatis, ac amicorum impulsum audis.
Nunc igitur cur constituto a me tempore ad vos Tygurum non venerim neque adhuc iter ingressus sum, non animi varii neque alienati iam a vobis, qui tanto semper amore vestri flagraverim, ut audivisti (et eodem, quoad vixero, amore vos prosequar, praesertim te, a quo non parum in religionis negotio institutus sum), sed in causa est amicorum meorum negligentia, qui mihi his nundinis Francfordiensibus, ut promiserant, neque pecuniam ullam neque literas miserunt. Haec, ut ipse tecum perpendere potes, donec mihi reddita non fuerint (quod tamen brevi futurum spero), hic manere maxima cum molestia cogor; quae tamem simulatque accepero, quam potero citissime, vobis adero. 13 Non igitur, ut dixi, inconstantiam meam, sed amicorum incuriam excusandam arbitror. Rogo itaque, si mihi iam locum in aedibus tuis precibus amici adductus destinaveris atque concesseris, hunc mihi ad meum adventum per tuam pietatem ac humanitatem integrum conserves, quaeso. Et si ego referre pro rei dignitate non potero, est, qui referet maioribus donis, quam cogitare possumus aut sperare licebit; 14 nam quicquid in hac re a te contendo, huius 15 causa facio.
Nunc autem, cum me tibi tamquam amicissimum commendatum haberi cupiam, non ausus sum vicissim tuam amicitiam expetere, cum me tua amicitia indignum iudicem, praesertim cum inter pares sit firma amicitia. Ego autem tibi par neque eruditione neque bonarum rerum aestimatione esse possim, nisi tu me in Christo Iesu tamquam infirmum fratrem tuum atque inhonestum membrum unius corporis 16 amplecti h velis. Inter membra enim
briefe_vol_14_447 | arpa |
---|
haec firma ac summa amicitia et benevolentia mutua constat. Nos igitur tum horum naturam imitantes, ego te tamquam honestissimum in eo corpore membrum venerarer, tu me vicissim tamquam infirmum membrum curares ac exornares; atqui si tum dignitate tecum certare non possem, studio et amore erga te meo compensarem atque his me a te vinci non permitterem, licet me interim officiis praestantioribus superare posses. Sed quid verbis opus est? Res ipsa, si me in numerum amicorum retuleris, declarabit.
Amicis autem quod me negare non potuisse dixi, 17 hoc primum est: Clarissimus dominus Ioannes a Lasko, communis noster amicus (licet hac amicitia me quoque indignum reputerm), cum postremo ad me scriberet 18 , me rogavit, ut se tibi et doctissimo Pellicano excusarem, quominus per eundem quoque nuncium ad vos scripserit. Nam sibi hoc per negotia (quibus infinitis bonus ille vir distentus est in maxima apud nos rerum confusione) non licuisse. Promisit autem se sub his proximis Francfordiensium nundinis ad vos omnes copiose scripturum 19 . Quae literae cur traditae non sunt, me hercle non excogito. Expecto tamen eas una cum meorum amicorum literis, quas ut accepero, una cum his me ad vos conferam. Gaudet plurimum veterem suum amicum Pellicanum 20 adhuc superstitem, quem iam una cum Glareano, veteri quoque amico, ad superos i ante annos duos migrasse putabat. 21 Hincque ait factum, quod neque ad Pellicanum (quem se plurimum amare scribit) scripserit neque de illo in tuis literis mentionem ullam fecerit, alioqui illius opera in paranda sibi tua amicitia usurum dicit, si hunc superesse scivisset. Quare velim, tu haec Pellicano referas k , quem ego quoque vita iam olim functum esse Vitebergae audiveram nec de huius vita certior redditus sum, antequam huc venirem. Gaudeo igitur plurimum et ecclesiae et meo nomine hunc nobis relictum, quem, meo nomine in domino salutem dixeris, velim, nisi gravatus fueris hac molestia.
Reliquum adhuc est, ut hunc virum 22 dei (ut mihi colligere licet), qui has ad te literas perferet fortassis, plurimum in domino commendem. Hic enim, quamvis coram mundo contemptus est, 23 a deo maximi fieri tamen non dubito, cum nihil cogitet, spiret ac loquatur quam Christum Iesum. 24 Hunc tamen cum ||109r. libenter Argentinae retinuissent, se spiritus instinctu admonitum
briefe_vol_14_448 | arpa |
---|
dixit, ut vel Basileam vel ad vos Tygurum se conferret, ubi purior adhuc ecclesia ab idolis habeatur (ut dicit). Cuius rei causa multa passus est, ut vobis referet. Putat autem se divinitus ad instituendum pueros monitum, quibus libenter se totum impenderet, si vobis in hac re usui esse posset, nihilque contra Christum (his utitur verbis) facere cogatur. Si ergo hunc propter Christum retinere apud vos vultis et ipsius l infirmitati consulere, qua laborat, nulla alia ratione poteritis, quam ut eum huic muneri praeficiatis. Interim, si opus habetis, poterit vobis scribendo utilis esse, nam optime pingere potest; sed nihil scribet, nisi quod cedat in gloriam Christi. Rogo, si mores illius vobis ex omni parte non placuerint, ut detis m hoc inbecillitati ipsius, quam sibi gravi morbo contraxit, ut vobis referet, si instetis apud illum. Nam cum Hedelbergae iuri operam daret 25 et se ita quoque gereret, ut omnibus grams esset, in gravissimum morbum incidit (quo dei consilio ignoro), unde hoc vitium, quod animadvertetis n in ilium[!], sibi contraxit. Ex eo tamen tempore se totum theologie studio tradidit atque in hoc o dies noctesque consumit et ita modo p iuris studium prae hoc contemnit, ut etiam legere dedignetur nihilque scribere velit, nisi quod ad illud conferat. Haec partim ab ipso, partim ab aliis, qui illum Hedelberge noverunt, habeo. Tu autem, vir doctissime, haec omnia melius coram perspicere quam ego literis his commendare potero. Sed haec tibi scribere volui, ut infirmitati illius nonnihil tribueres (nam nemo ex omni parte beatus est)26 , si quae tibi in illo primo aspectu non probarentur, et ut consuleres, quod spiritus dei nihilominus in hoc homine operetur virtutemque suam in huius infirmitate perficere studeat, 27 ut pudefaciat, quae robusta sunt coram mundo, 28 ut sit soli sapienti deo gloria 29 , et qui gloriari velit, in domino ut glorietur. 30 Amen. Haec cum tam libere a me scripta esse vides, non cogitabis me haec Bullingero doctissimo scripsisse, sed fratri pientissimo, qui omnia animo benevolo accipiet, quae pro gloria Christi sui et utilitate fratrum suscipi aut agi videt; quod a me in hac re secus factum non dubitabis. Boni igitur haec, qualiacumque etiam sint, consule, et si quae errata sunt aut non ita picta, ut debebant, festinationi ignosce, nam hic Ioannes Christophilus 31 iter urgebat.
Valebis igitur, vir doctissime, in domino una cum fratribus omnibus, et me, quaeso, miserrimum peccatorem ac infirmum fratrem in vestris precibus commendatum habeatis apud deum patrem per Iesum Christum, quo hoc, quod ex amplitudine bonitatis suae in me incoepit, perficere quoque velit 32
briefe_vol_14_449 | arpa |
---|
propter semetipsum ad gloriam nominis sui, utilitatem ecclesiae suae meamque salutem et in opprobrium omnium inimicorum nostrorum. Amen, amen.
Raptim, Argentinae, 7. octobris anno a Christo nato 1544.
Gerardus zum Camph, Phrysius
Embdanus, tuus in Christo frater,
utinam et amicus singularis. Liber, quem misisti ad d. Albertum, 33 mihi primum post tres septimanas, ex quo tu miseras, traditus est, una cum literis ad doctorem Albertum 34 et Bucerum 35 datis. Buzero statim suas tradidi, librum et Alberti literas in illius adventum mihi reservavi. Quo autem tempore Albertum nostrum rediturum ad nos putas et quo abierit, si possemus, certiores reddi cuperemus. 36 Sed tuam humanitatem hoc labore liberatam volumus. Haec te quoque latere nolui, ne de his sollicitus sis. Iterum vale.
[Adresse auf der Rückseite:] Singulari doctrina ac pietate eximia praedito viro Henrico Bullingero, syncero apud Tygurinos verbi praeconi, suo domino ac fratri in Christo semper observando, s[alutem].