[278]
Autographes Konzept: Straßburg Stadtarchiv, AST 151, Nr. 101, S. 378-390 Teildruck: QGT VIII 201f
Antwortet auf Bullingers Anfrage betreffend die Aufgaben der Obrigkeit in Religionssachen. Schutz und Unterstützung der rechten Glaubenslehre soll durch die Obrigkeit gewährleistet werden, die als christliche Instanz, durch die Christus herrscht, dazu am besten befähigt ist. Gegen jene, die die gesunde Lehre des Evangeliums hindern, soll der Rat kraft des Gesetzes mit Strafen vorgehen. Apostelgeschichte und Paulusbriefe liefern Belege, die diese Auffassung stützen. Den Geistlichen kommt es zu, die Obrigkeit an ihre Aufgabe zu mahnen oder sie gegebenenfalls in die Schranken zu weisen. Bucer beklagt die Nachlässigkeit des Straßburger Rates gegenüber den Täufern. Das Beispiel der Böhmischen Brüder, die imstande sind, ohne obrigkeitliche Hilfe in Glaubenssachen eine straffe Disziplin durchzusetzen, läßt Bucer nicht als Argument gegen seine Auffassung gelten.
Gratia et pax, Bullingere charissime a .
Petis a me 1 nimium, si facultatem spectes voluntati vix satis. Distinent me nunc sane multa nec parvi momenti 2 . Attamen si minus expectationi tuae satisfecero, id consolabitur, quod hic tibi ipse sis satis. Sed ad rem 3 . Christiani quid intersit, ex eo certissime iudicatur, quod consideramus, quid sit nobis Christus. Hic enim vivat in nobis 4 oportet. Iam Christus factus nobis est ut nostri sospitator ita instaurator omnium, quae vel aliquo modo humano generi commodant. Nec ergo quae naturae nec quae legis sunt, sustulit, sed ut sui utrisque uterentur salutariter, effecit. Magistratus et in qualibet re publica unus et naturae et legis est. Non est ergo sublatus per evangelium, sed instauratus, non tantum ut eum christiani religiosius observent colantque, sed etiam, si quis ex illis, ut magistratum gerat, vocatus fuerit, gerat eum sanctius. Eoque, ut huius est mala coercere, quae quidem ab homine cognosci possent, idque citra delectum, ita, quae in religionem peccantur, quibus a Christo animi seducuntur, coercebit b omnium severissime. Sed pro ratione pravae voluntatis animadvertet in homines. Qui enim amens quam plurimos occidat, non tamen invicem et ipse occiditur. Nec enim est plena voluntas, dum est impedita ratio. In eos igitur, 379 || qui simplici peccant errore, mitior erit, at cohibebit tamen, ne vel imprudens noceat gregi dominico. Pastor est huius et servator, quia deus [!], quia Christi munus
| Briefe_Vol_03_0214 | arpa |
|---|
gerens. Nam huic dedit pater omnem potestatem in caelo et in terra et constituit 5 eum «supra greek greek greek greek greek [Eph 1, 21]. In spiritu est regnum Christi 6 , sed non eo, qui lateat, sed qui in promovendis commodis hominum c cum privatis tum publicis d sese ubique exerat, legis siquidem impletio in dilectione proximi sita est 7 . Atqui legitima rei publicae administratione quid sanctius, quid humanis rebus conducibilius? Quis non tam ethnicorum quam sanctorum agnovit simulacrum dei esse bonum principem, religiosum magistratum 8 ? Ut ergo christianus omnia, quae conducunt, quae utilitatem hominibus adferunt, dum ad ea vocatur, perficit omnium absolutissime, quis non videat christianum magistratum, quaecunque mala sunt, coerciturum omnium severissime, quae bona, promoturum omnium pertinacissime, utraque hoc cura studioque vehementiore, quo fuerint vet mala nocentiora vet bona praestantiora. Nihil autem iis, quae officiunt religioni, perniciosius, ut nihil aeque ||380 salutare atque religionem instaurare, id quod fit, cum doctrina, ex qua fides, recte traditur et, ut ea religiose audiatur, omnes invitantur, revocetur ab eadem e impediaturve nemo. Haec autem curare, ut in publico pie doceatur, ut ad doctrinam hanc omnes alliciantur, ut nihil sit offendiculorum, unde ab ea quis seduceretur, utique primae in re publica potestatis est. Hanc gerit magistratus. Regere quid est? Numquid, quoad eius fieri potest, omnium, quos regas, actiones ad finem bonorum, quem res publica spectat, dirigere. Nemo regit perfectius christiano, quia vivit et regit in eo Christus. Et scilicet eximemus imperio magistratus actionem eam, in qua salus tota et summa pernicies rei publicae versatur, nempe doctrina fidei? Paulus magistratui omnem animam subiicit 9 . Chrysostomus interpretans hunc locum ait: «Etiamsi apostolus sis, si evangelista» 10 . Bonorum procurationem, malorum depulsionem simpliciter creditam illi divinitus testatur. Qua ratione audebimus nos bona, quorum cura summo omnium necessaria, et mala, quibus nihil potest rei publicae accedere aeque noxium, providentiae magistratus subducere, nimirum quae versantur circa ||381 religionem? <Quia religio constat spiritu.>An non eodem constabat et olim? Sane fidem, quae non nisi spiritus est, a populo suo deus semper requisivit. Hac sola populus eius fuere, Heb. 11. Nihilominus superstitionem invehere, sanae doctrinae contradicere capitale erat hanc legem ferente domino, qui nihil non abominatur, ubi deest fides. Non sumus alius populus, quia insiti in naturalem oleam 11 , etsi grandiores adultioresque spiritu esse debeamus. Sed utcumque simus spirituales, an non hodie Galatae seducuntur ab evangelio 12 ? An non nunc quoque ut cancer serpit 13 doctrina pestifera? Nunquid hodie in iis locis pietas et omnia humanae vitae habent rectius, ubi magistratus curam habet religionis? Conferte vos ipsos et Immontanos. Desideratis et apud vos multa. Non satis vigilat ubique magistratus. Attamen g quam sunt vestra aurea collata moribus illorum? Hic magistratus veteri lenitate emollitus et turba negotiorum ac etiam peccantium obrutus agit in
| Briefe_Vol_03_0215 | arpa |
|---|
caussa religionis remissius 14 quam Constantiae 15 . Hinc, bone deus, quantam video inter nos diversitatem. Soli iusto lex non conducit 16 , malis necessaria est, mediocribus perutilis. Spiritu res Christi constat, ||382 sed hic nisi repressa contumacia carnis vigere non potest. Haec vero reprimitur autoritate bonarum legum et severi imperio magistratus. Lex adhuc posita est omni, «quod sanae doctrinae evangelii adversatur» 1 Timoth. 1 [10]. Lex non tantum praecipit et prohibet, sed punit etiam. Legis minister est magistratus, igitur huius est et condere leges, quibus religionem promoveat, hoc est, doctrinam religionis, et puniat, quae huic obstant, offendicula non minus falsae doctrinae quam depravatae vitae. Summa, Christus nihil eorum, quae hominibus utilia sunt, imminuit, sed perficit, ergo et magistratum. Igitur christiani cum hunc gerunt, et bona melius procurabunt et mala depellent securius et prima primo quoque studio ea sunt, quae pertinent ad religionem. Ubi enim non docetur pie vel, quae pie docentur, nullo habentur in precio, nihil malorum non regnat. Obtinet enim ibi satan, sicut Christus, ubi eius valent leges. Lex non est sublata iis, qui aliquid admittunt, quod adversatur evangelio. Ea dictat poenas impie docentibus et sanae doctrinae per sacerdotes administratae contradicentibus. Magistratus igitur leges has exequatur. Contra haec ||383 quid obiiciunt, per quos satan authoritatem verbi dei petit? <Christiani populus spontaneus et spiritualis.>17 Id erant et veteres, quicumque deo credebant. <Sed nos amplius. Ergo sponte currenti ne adhibeantur calcaria 18 , at non sponte currenti removeantur illa, quae quominus sponte sua currat, impediunt.>A verbo erit, ut ultro velis. Hoc ergo ut tibi pure et cum authoritate praedicetur, curandum, atque ideo arcendi, qui diversum moliuntur. <Christus et apostoli nihil tale tradiderunt> -ingenue, testantur autem se legem stabilire, hoc est, doctrinam bonorum per Mosen traditam. Paulus h testatur erudire ad salutem i 19 . <Christus nihil quam fidem docuit et dilectionem, non attigit singula officia.>Paulus constitutis iam ecclesiis ea officia attigit, quae erant in ecclesiis 20 . Iohannes Herodi multa suadebat et persuadebat 21 , quem cum ille occidisset, vulpi maliciosae praedicare Christus merito noluit 22 . Magistratus Judaeorum nondum permoverat, ut sibi crederent. Quid igitur praecepisset illis de officiis? Paulus Sergium 23 et Agrippam 24 ita alloquutus est, Ananiam sacerdotem sic admonuit officii boni iudicis secundum legem iudicium facere ||384 debentis 25 , ut facile videas, quam diligenter de omnibus admoniturus fuisset, si habuisset magistratus sibi auscultantes. Sed quid opus verbis? Ad legem uterque remittit, ea non est abrogata nisi in ceremoniis, quae erant paries
| Briefe_Vol_03_0216 | arpa |
|---|
ille medius 26 , quo seperabantur Iudaei a gentibus, et umbrae Christi 27 . Magistratus et nunc est utile donum dei. Iam legis libertas non est nisi legem ultro facientibus. Legem igitur cum recipere oporteat in omnia, quae adversantur evangelio, non licebit malam doctrinam permittere impune, ut grassetur. Et qualis ratio <De hoc non est nominatim in evangeliis vel apostolo praeceptum, ergo nos non decet>? Mentientes spiritui sancto Petrus occidit 28 , oblatrantes evangelio satanae tradidit Paulus 29 , unde Elimas caecus ilico factus est 30 . Si iam congruit spiritui evangelico animadvertere in huiusmodi via extraordinaria, licebit et ordinaria. Nullo enim pacto admittit hic spiritus, quod se non per se deceat. Hic quoque spiritus in christiano magistratu non minus agit, dum solitis puniendi utitur instrumentis, quam egit in Petro et Paulo utentibus insolitis, nempe solis verbis. Occidere est occidere, caecitate et morbis afficere est hoc, quod dicitur, ||385 quocumque fiat modo, quocumque instrumento. <Sed apostoli vulgatis instrumentis usi non sunt.>Nec tu utere, si verbi tantum ut illi geris officium. Verum ut concedis bene facere, qui vocati sunt ad munus medicum, cum sanant ordinariis mediis, etsi id apostoli verbo perficerent 31 , ita agnosce bene quoque facere magistratus, cum puniunt adversarios sanae doctrinae instrumentis suae vocationis, nempe gladio k 32 , sicut apostoli suae, nempe verbis. <At ministri spiritus non debent huc hortari.>Quid ita? Nunquid spiritus Christi omnia officia absolvit? An referat salutis humanae tantum, ut magistratus dent operam l , ne pestifera doctrina seducantur a Christo simplicium corda, quantum ut servi fide bona serviant 33 , id quod Paulus monendum putavit, quia habebat in ecclesiis suis servos, magistratus non habebat? Certe aut impiam oportet esse functionem magistratus in impiam doctrinam aut geri ex spiritu Christi, quo aguntur filii dei. Si iam fatemur opus sanctum et ob id solius spiritus Christi, utique minister spiritus hoc docebit et huc hortabitur.
Sed hic observandum, quod hoc malum quiddam peculiare habet. Quidam eo nocent simplici errore occupati nulla malicia. Cum his agendum ut cum furentibus. Hi, si etiam ||386 plurimum dent damm, etiam caede et incendiis, non occiduntur tamen, vinciuntur autem, ne amplius noceant. Ita faciendum etiam plerisque haereticorum. Doctrina impia simpliciter arcenda est, homines puniendi pro modo malitiae. Verum nobis saepe propter hominum imperitiam, quae vera sunt, non plane exponi possunt, spectantibus scilicet semper, quod aedificet 34 . Sic res nostrae habere debebant, ut omnes unum corpus essemus, quod regeret Christus 35 . Inde ministri verbi erat singula membra ad suum usum impellere, et ea diligentius, quorum officia pluris sunt. At satan, qui nihil omittit, quo compagem hanc corporis Christi dissolvat, effaecit, ut si ubique magistratus officii sui moneas, non semper ecclesiae commodes. Hic ergo prudentem esse oportet verbi dispensatorem, ut in loco dicat omnia et ratione, qua fructum afferat. Tum meminisse oportet distincta esse munera verbi et gladii, utrumque suam operationem spiritus habere. Inde ministri verbi semper quidem erit magistratui ostendere actionum suarum finem, quo ire debeat, quid spectare,
| Briefe_Vol_03_0217 | arpa |
|---|
nimirum, ut subditi tranquillam et quietarn vitam degant in omni pietate et honestate 36 , item, si ab hoc || 387 fine evariet, monere, at, qua ratione in singulis ad suum finem perveniat, id illius spiritui committendum, qui tamen commendatione finis et precibus semper iuvandus est ut in praesenti caussa. Grassatur aliquis catabaptista contra ecclesiam. Magistratus cessat, vel quia non putat hoc sui esse officii vel alias negligentior est. Hic verbo dei primum coram ecclesia hostis veritatis ille declarandus, diligenter ab eo homines avocandi, tum et magistratus monendus, ut pastor gregis suae curam maiorem habeat nec sinat lupos sic grassari; mala esse ei arcenda, homines servandi, quantum id potest fieri. Quo autem pacto talem coercere debeat, hoc putem iam spiritui ipsius relinquendum hoc semper inculcato, coercendam esse huiusmodi pestem. Nostrum est antea animam petere et generales officiorum rationes ostendere. Obiicitur et illud, ad fidem neminem debere compelli, fidem non posse regi gladio. Quae vera sunt, sed nihil ad rem dicta. Non fidem, sed doctrinam fidei promoveri volumus, ita non perfidiam, sed blasphemias coerceri. Fides et perfidia cordium sunt, quae nemo hominum || 388 iudicare potest. Ex dictis et factis, iisque tam patentibus, ut per testes possint probari, debent fieri iudicia, quae fiunt per homines.
Mi Bullingere, ego ea expertus sum de istis spiritibus 37 , qui magistratus a caussa religionis submovere volunt, ut certo certior sim in domino nostro Iesu Christo eos vere satanae satellites hoc agere, ut disturbata societate ecclesiae et authoritate verbi labefactata regnum suum ille recuperet et posteriora nostra deteriora reddat prioribus.
Turbat nonnihil bonos quosdam, quod apud vos studium magistratus in caussa religionis m non optime cessit 38 . Sed id certe inde non venit, quod religionem curarunt, sed quod aut non synceriter aut non iusta ratione curarunt. Fateor et alias confessus sum, nos hic veritos, ne plus quaereretur a multis qualiscumque externa professio evangelii, id quod politicum evangelium esset, quam fides evangelii. Non privatis solum, sed etiam magistratibus evangelium volentibus promovere summopere conandum, ut evangelium esse agnoscatur doctrina salutis, nusquam nihil quam hominum salutem querere.
Tum movet et illud, apud Moravos 39 sine ope magistratus 40 ||389 rem Christi melius habere quam apud nos, ubi magistratus operam adhibemus. Quos istud argumentum impellet, velim vidissent illos coram. Disciplina ecclesiae plurimum valet, sed indubie deprehenderent illos homines esse. Deinde, cum regnum Christi usque ad fines orbis debeat propugnari et evangelium omni creaturae praedicari 41 , nescio, quam constare possit ista separatio. Sed fac esse, ut recte habeant apud istos omnia: Facies tu huius caussam, quia magistratus illis mali sunt, hoc est, officium suum non faciunt et se mendaces arguunt in eo, quod orant: «Adveniat regnum tuum» [Mt
| Briefe_Vol_03_0218 | arpa |
|---|
6, 10]? Absit. Gratia dei in caussa est, quae talem apud illos constituit disciplinam. Iam gratia dei non impeditur gratia apud nos, sed peccatis. Quod recte faciunt, magistratus gratia est. Hoc nobis deest, disciplina ecclesiastica, a qua nos nostra socordia, non magistratus impedit. Quis prohibet apud vos, quominus omnia faciatis, quae Moravi? Moravorum n quia memini, scitote illos scripsisse Augustam 42 se vestram editionem libelli sui non agnoscere sed Wittembergensem; lapsum esse interpretem 43 vestrae editionis o . lungant se perfectiores, attrahant alios. Vere, vere, satan monasteria querit, pharisaeos querit p . 390 || Nos autem ita comparati sumus, ut quae nostra peccamus ignavia, semper in alia reiiciamus, et maxime nati sumus, ut velimus q ordinationibus rebus consulere, cum oportebat fide et diligentia.
Occupatissimus sum. Nunc plura non licet, et vobis pauciora satis erant tantum querentibus, et quid sentiam hic, et quibus nitar. Velim enim et ego, quicumque mihi sententiam suam exponit, exponere simul, quibus illam fulciat, quid etiam obiectis respondeat. Sic demum liquet, quid in quavis re sentiat animus, quae fides sit. Habes, quantum nunc potui dare. Si quid desideras, dabo alias. Tu, mi Bullingere, facias autem mutuum et de tua sententia hic atque, quibus ea consistit, certiores reddas. Dedit nobis dominus in caeteris concordem spiritum, cupiam videre, an et hic. Non potest dici, ut tu te approbaris Constantiensibus 44 ob eandem concordiam. Sic effuse hoc de te ut et reliquas virtutes praedicant. Res vestras sic habere valde gaudeo. Nos ne cessemus. Dominus aderit nobis.
Vale.
Argentorati, 29. octobris 1533.
M. Bucerus tuus.
Non potui melius pingere. Feceram describi, sed nuncius 45 non potuit expectare. Obsecro r te, remitte hanc mihi epistolam proximo nuncio s .
