[1550]

Bullinger an

Simon Grynäus

Zürich,

26. Juli 1541

Abschrift von der Hand Rudolf Gwalthers a : Zürich ZB, Ms Car I 108b, 1r.-6v. (Brief), 8v. (Titel) Ungedruckt

Hat verstanden, dass es in Grynäus' Vorlesung über das Abendmahl nach 1Kor 11 zunächst um die Zeichen geht, dann um das lebendigmachende Fleisch Christi, das durch den Glauben gegessen wird, welcher ein lebendigmachendes Wirken Christi in den Gläubigen ist. Von den Zeichen handelt Grynäus nur ganz knapp, deshalb wendet sich Bullinger sogleich [1.] der Frage des lebendigmachenden Fleisches zu. Weiß wohl, wie Cyrill von Alexandrien darüber lehrte und was das Konzil in Ephesus diesbezüglich beschloss, erinnert aber daran, dass sich auch die Irrlehrer Eutyches und Dioskoros auf Cyrill beriefen; das Konzil zu Chalcedon hielt jedoch an der Verschiedenheit der Naturen Christi fest. Leo [I. d. Gr.] und besonders Vigilius [von Thapsus], aber auch die Hl. Schrift und sogar Cyrill selbst haben sich im gleichen Sinne geäußert. Dass Christi Fleisch lebendig macht, gilt nur, insofern es in der Person des Gottmenschen mit der göttlichen Natur Christi verbunden ist. Manche Einseitigkeit in dieser Frage gründet im Versuch, gewissen anderen Lehren den Weg zu bahnen, doch der Mittelweg darf hier nicht verlassen werden. Die HI. Schrift lehrt, dass "essen"für "glauben" steht, was auch der von der Kirche schon immer als Autorität anerkannte Augustin bestätigt. Die bildliche Redeweise verdeutlicht, dass Christus durch den Glauben in uns lebt und uns stärkt. Bullinger verwirft Spitzfindigkeiten wie die Aussage, der Glaube sei nur das Instrument, um des Lebens teilhaftig zu werden, und mahnt zu apostolischer Einfachheit. [2.]Zum Herrenmahl: Bullinger hält das Reden von realem, substanzhaftem Darreichen des Leibes Christi für schädlich; zwar isst der Gläubige in gewissem Sinne real das wahre Fleisch Christi, doch soll in biblischer Weise davon geredet werden. Auszugehen ist von Christi Heilswerk, dessen wir durch den Glauben teilhaftig werden; dies wird den Gläubigen durch Predigt und Sakramente verkündigt. Dem Wort hat Gott Zeichen beigefügt, die das Gleiche auf andere Weise vermitteln, doch Äußerliches und Innerliches, Irdisches und Himmlisches darf dabei nicht vermischt werden. Die heilige Handlung des Abendmahls ist von Gott gestiftet, um seine Zusage zu besiegeln, an den Tod des Herrn zu erinnern, dem Glauben die himmlischen Gaben vor Augen zuführen, uns zu einem Leib zu vereinen und uns zu Dank und Lob aufzurufen. Der Herr selbst hat es eingesetzt, und im Blick auf den Urheber empfangen wir das Mahl gleichsam aus Gottes Händen. Dabei geht es - wie in der Predigt - um die Zusage, dass Christus für uns gestorben ist, nicht um die Verheißung seiner leiblichen Verbindung mit dem Brot; Christus ist gegenwärtig und wirkt lebendigmachend in den Herzen der Gläubigen, doch der Glaube braucht keine leibliche Gegenwart. Brot und Wein wurden aufgrund der Ähnlichkeit mit dem, was sie darstellen, als Leib und Blut bezeichnet, wie auch Augustin lehrt; Christi Leib aber bleibt, der Sonne gleich, im Himmel. Den Ritus setzte er als Besiegelung seiner verheißenen Wohltaten ein. Damit wird uns auch sein Opfertod in Erinnerung gerufen, nicht nur als etwas Vergangenes, sondern als Ereignis, das mit uns zu tun hat. Es ist aber darauf zu achten, dass - wie schon in der Alten Kirche - klar zwischen Zeichen und Bezeichnetem unterschieden wird. Außerdem werden wir durch das Mahl mit Christus und untereinander zu einem Leib verbunden, und schließlich erinnert es uns an unser Amt des Lobens und Dankens. [3.] Zu den von Grynäus diskutierten Einwendungen: Bullinger lehnt seine Überlegungen zum Leib Christi entschieden ab, da er zwar Christus mit der Sonne am Himmel vergleicht, aber der falschen Lehre folgt, der Leib Christi habe keinen festen Ort. Mit dem Hinweis auf die Verbindung

a Mit Korrekturen und Titel (s. Anm. bk) von Bullingers Hand.

Briefe_Vol_11_266	arpa

beider Naturen scheint Grynäus dem Leib Christi Eigenschaften zuschreiben zu wollen, die unseren Verstand übersteigen; man darf hier aber weder Nestorius noch Eutyches folgen, sondern muss an der richtigen Unterscheidung der Naturen festhalten, die auch durch die Zeugung Christi aus dem Hl. Geist nicht in Frage gestellt wird. Die Erhöhung "über alle Himmel" bedeutet nicht, dass Christi Leib der Begrenztheit enthoben ist, sondern unterstreicht den Gegensatz zur Erniedrigung. Christus ist im Himmel, wo nach seiner Verheißung auch wir sein werden. Sein "Name über alle Namen" weist auf seine Herrschaft hin; nach seiner menschlichen Natur bleibt er dennoch geschöpflich und benennbar. Dem entspricht, was Vigilius über den Namen Christi schreibt: Christus bleibt auch im Himmel der "Menschensohn". Der nicht lokalisierbare Leib Christi ist eine Fiktion; die Einsetzungsworte handeln vom wahren Leib, der dahingegeben wurde und nun im Himmel weilt, während Christus unabhängig vom Ort in den am Mahl Teilnehmenden wirkt. Diese Lehre ist schriftgemäß und stimmt mit dem Glauben der Väter überein. Wenn Christus kraft seiner göttlichen Natur durch geschlossene Türen und über das Wasser schritt, so steht dies nicht im Widerspruch zur menschlichen Begrenztheit seines Leibes. Die Väter, die vor Christi Geburt lebten, sind nicht nur durch das Wort gespeist worden, sondern haben im Glauben an das Wort, das Fleisch werden sollte, den ganzen Christus genossen. Unklar ist schließlich Grynäus' Deutung des unwürdigen Essens; wer nicht glaubt, empfängt allein das Zeichen; Bullinger hofft, dass die Basler Kirche auch hierin der klaren Lehre Oekolampads treu bleiben wird. Entschuldigt seine offenen Worte und bittet Grynäus, von der Veröffentlichung seiner Vorlesung abzusehen. Erneuert angesichts des Begleitschreibens von Grynäus [Nr. 1549]die Klage über dessen unleserliche Schrift. Gruß an [Oswald]Myconius.

Gratiam et vitae innocentiam a domino.

Legi dictata tua ad 11. cap. prioris ad Corinthios epistolae de coena dominica 1 , Grynaee, ex animo dilecte et colendissime frater, quantumque ingenii mei exilitate percipere potui, intellexi te de signis eorumque differentia 2 primo agere, deinde perhibere carnem Christi vivificam sive vivificatricem esse, ut quae comesta vivificet, comedi autem fide, at fidem non esse intellectum et apprehensionem duntaxat rei per verbum propositae, sed et operationem coelestem et efficacem vivificamque Christi in fidelibus.

[1.]Ego vero non ignoro operosam esse quaestionem de signis eorumque differentia, quam haud dubie exquisitius pertractasses, nisi paucula illa tuo instituto satisfacere credidisses; proinde ad consequentem de vivifica carne Christi disputationem transeundum mihi putavi. Scio, Grynaee doctissime, quid de carne Christi vivifica Cyrillus Alexandrinus contra dogma Nestorii una cum synodo, quae apud Alexandriam convenit, decrevit et quos anathematismos fecerit, ³ quomodo idem a Theodoreto ⁴ , Cyri episcopo, reprehensus

1 Zürich ZB, Ms Car I 108a; vgl. oben Nr. 1549, bes. Anm. 6.

2 Am Anfang der (inhaltlich wenig strukturierten) "Dictata"stehen Überlegungen zu den unterschiedlichen Zeichen im Alten Testament (aaO, f. 2r.-4v.).

3 Mit seinen zwölf Anathematismen griff Cyrill von Alexandrien im Jahr 430 die Christologie des Nestorius an (s. ACO Ill 1 40-42, bes. 41,28-42,2 = Denzinger 252-263, bes. 262; vgl. Lionel R. Wickham,

Art. Nestorius/Nestorianischer Streit, in: TRE XXIV 276-286, bes. 280). Grynäus hatte mit folgender Bemerkung auf diese Stelle angespielt: "Itaque Greek[!] Christi carnem esse negare anathema apud veteres erat"(aaO, f. 8v.).
4 Theodoret, Bischof von Kyrrhos (s. Nr. 1500, Anm. 82), war zu Beginn des nestorianischen Streits einer der führenden Gegner Cyrills.

Briefe_Vol_11_267 arpa
sit et hic rursus ab illo refutatus; 5 rursus, quid huius eiusdem Cyrilli opera synodus, quae apud Ephesum confluxerat, definiit. ⁶ Interim vero et illud non nescio, quod, dum argute satis et subobscure is contra Nestorium - cuius dogma alioqui satis temerarium nemo sanus unquam approbavit - disputat, amplissimam Eutychi 7 et Dioscoro ⁸ occasionem ab orthodoxa confessione desciscendi suppeditat. Dum enim infoelices nimia Cyrilli religione tenentur ac cernunt, quanto is studio ac fervore unionem naturarum Christi urget propugnatque, divisionem ipsarum refellit atque impugnat, eo tandem deferuntur, ut dicant propter personae unitatem unam quoque modo in Christo naturam esse; unde a naturarum proprietate desciverunt ipsamque divinitatem passarn affirmarunt. Nihil hic in contumeliam optimi vin Cyrilli fingo. Nam Vigilius martyr ⁹ diserte testatur Eutychianos Cyrilli autoritate fretos testimonia pro se varia ex illo protulisse; 10 quibus tametsi abusi fuerint, id tamen constat Cyrillum arguta sua disputatione amplam impingendi occasionem miseris his praebuisse. Coacta est itaque Caicedonensis synodus sub Valentiniano 11 et Martiano 12 principibus et convenere episcopi ac patres 630 13 atque in hunc modum decreverunt 14 : "Confitemur unum atque eundem Christum dominum unigenitum in duabus naturis inconfuse, inconvertibiliter, indivise, inseparabiliter cognoscendum, nusquam naturarum diversitate evacuata propter unionem, salva magis proprietate utriusque naturae in unam personam atque substantiam convenientibus, non ut in duas personas divisum aut segregatum, sed unum eundemque unigenitum filium, deum, verbum, dominum Iesum Christum."
Vidisti nimirum, quae de hac quaestione cum doctissime tum piissime scripsit Leo episcopus epistola 5. ad Flavianum, Constantinopolitanum episcopum,
5 Anfang 431 verfasste Theodoret eine Schrift gegen Cyrills "Anathematismen"; ihr Inhalt ist in der Apologie überliefert, mit welcher Cyrill antwortete (ACO III 6 107-146; MPG LXXVI 385-452).
6 Das Konzil zu Ephesus (431) folgte Cyrill und verurteilte Nestorius; s. bes. ACO I/1 2 54, 16-28; Denzinger 264; vgl. Jacques Liébaert, Art. Ephesus, in: TRE IX 753f.
7 Vgl. HBBW VIII, S. 242, Anm. 5.
8 Dioskoros I., als Nachfolger Cyrills 444-451 Patriarch von Alexandrien, setzte auf der "Räubersynode" von 449 FIasian von Konstantinopel ab und rehabilitierte Eutyches. 451 wurde er in Chalcedon auf Drängen von Papst Leo I. abgesetzt; er starb 454 in Gangra im Exil. —Lit: Hermann-Josef Sieben, in: LThK 3 III 249f.
9 Gemeint ist Vigilius von Thapsus, dessen fünf Bücher "Contra Eutychen"Bullinger
1539 herausgegeben hatte. Bullinger übernahm dabei die falsche Gleichsetzung des afrikanischen Bischofs mit dem gleichnamigen Märtyrer von Trient; vgl. unten Z. 560f sowie HBBW IX, S. 137, Anm. 4.
10 Vigilius, Contra Eutychen, 5, 25 (MPL LXII 153).
11 Valentinianus III., 419-455, ab 425 weströmischer Kaiser. —Lit.: Gunther Gottlieb, in: LThK ³ X 523f.
12 Markianos, geb. um 392, gest. 457, ab 450 oströmischer Kaiser. — Lit.: Johannes Koder, in: LThK ³ VI 1391.
13 Die Zahl von 630 Konzilsvätern findet sich u. a. bei Isidor von Sevilla, Etymologiarum sive Originum libri XX (hg. y. W. M. Lindsay, Oxford 1911), 6, 16,9.
14 Symbolum Chalcedonense (451), s. Denzinger 302; vgl. Lionel R. Wickham, Art. Chalkedon, in: TRE VII 668-675.

Briefe_Vol_11_268 arpa
15 item epistola 53. ad Leonem Augustum ¹⁶ et ad Palaestinos epistola 41. 17 Vicit tamen hunc fide, diligentia et puritate sanctus Vigilius martyr, qui de eodem argumento 5 aedidit libros doctissimos et piissimos. ¹⁸ Cuperem profecto sanctissimorum ac doctissimorum horum hominum scripta tam frequenter ac diligenter quorundam volvi manibus, quam libenter utuntur obscurissimi autoris Cyrilli testimoniis. Dixit sane apud Ioannem dominus: "Qui ederit me, vivet et ipse propter me"[Joh 6, 57 (Vulg. 58)]. Sed si quis hinc abrupte colligere voluerit carnis proprium esse vivificare, mea sententia vix absolvi poterit criminis naturarum et proprietatum earundem commixtionis. Christus equidem vivificat et totus quidem, sicut est deus et homo; nihilominus quaelibet naturarum in ipso suum retinet ingenium. Unde vita proprie Christi est, sed quatenus is deus est; nam quatenus homo verus, vivificatur et ipse a deo. Neque enim temere et praeter causam apud eundem bannern dixit: "Sicut me misit vivens pater, ita et ego vivo propter patrem" [Joh 6, 57 (Vulg. 58)]. Deinde subiungit: "Et qui ederit me, vivet et ipse propter me"[ebd.]. Et iterum: "Caro non prodest quicquam; spiritus est, qui vivificat" [Joh 6, 63 (Vulg. 64)]. Huc pertinet, quod veteres de idiomatum communicatione disseruerunt. ¹⁹ Adde, quod ipse Cyrillus libro in Ioannem 4., cap. 24. 20 : "Natura", inquit, "carnis ipsa per se vivificare non potest. Quid enim maius natura deitatis haberet? Nec sola in Christo esse intelligitur, sed habet filium dei sibi coniunctum, qui substantialiter vita est. Quando ergo vivificam ipsam Christus appellat, non ita illi ut sibi sive || 1v. proprio spiritui vim vivificandi attribuit. Nam propter seipsum spiritus vivificat, ad cuius virtutem per coniunctionem caro conscendit. Quomodo autem id fiat. nec mente intelligere nec lingua exprimere possumus" et quae sequuntur. Similia his idem tradit libro in Ioannem 11., cap. 22., circa finem. ²¹
15 Leo I. d. Gr., Epistolae, 28 (MPL LIV 755-782; ACO 2/2 24-33, Nr. 5). Mit seinem auch als "Tomus ad Flavianum" bekannten Lehrschreiben unterstützte Papst Leo - zunächst vergeblich - Flavian (446-449 Patriarch von Konstantinopel), dessen Synode 448 Eutyches verurteilt hatte. Flavian wurde 449 von der "Räubersynode" abgesetzt und erst posthum in Chalcedon (451) rehabilitiert. Dort wurde auch Leos Brief als normativ anerkannt. — Lit.: Hermann-Josef Sieben, Art. Flavian, in: LThK ³ III 1315f.
16 Leo I. d. Gr., Epistolae, 165 (MPL LIV 1155-1174; ACO 2/4 113-131, Nr. 104). Adressat dieses zweiten großen Lehrschreibens von Papst Leo I. ist der ab 457 regierende oströmische Kaiser Leo(n) I.
(geb. um 400, gest. 477). —Lit.: Otto Volk, Art. Leon I., in: LThK 3 VI 818.
17 Gemeint ist der Brief an die Mönche in Palästina aus dem Jahr 453 (Leo I. d. Gr., Epistolae, 124: MPL LIV 1061-1068; ACO 2/4 159-163, Nr. 113).
18 Siehe oben Anm. 9.
19 Vgl. Gerhard Ludwig Müller, Art. Idiomenkommunikation, in: LThK 3 V 403-406.
20 Bullinger zitiert Cyrills Kommentar zu Joh 6, 63 (Vulg. 64) fast wörtlich nach der Ubersetzung Georgs von Trapezunt (in der von Bullinger verwendeten, 1521 in Paris gedruckten Ausgabe [s. HBBibl III 62]: f. 90v.; griech.: MPG LXXIII 604).
21 AaO, f. 232r.-v., griech.: MPG LXXIV 528 (zu Joh 17, 13).

Briefe_Vol_11_269 arpa
Tutissimum ergo in hac re fuerit, si quis moderate hic agat et sibi non nimium permittat, ne, dum Scyllam fugit, incidat in Charybdim 22 . Proinde aurea haec sancti martyris Vigilii verba per omnia extollo et ipsa pro Cynosura 23 observo, quibus libro Contra Eutychen 2. recte domini sermonem secans sic definit 24 : "Cum dicimus dominum passum et mortuum, non expavescat Nestorius, quia secundum unionem personae dicimus. Rursum cum dicimus dominum nec passum nec mortuum, quia est omnino impassibilis, non formidet Eutyches, quia secundum naturae proprietatem dicimus, magisque nec nos dicimus, sed scripturae loquuntur. Nam dominum passum [...]b apostolus tradidit dicens: 'Si enim cognovissent, nunquam dominum gloriae crucifixissent' [1Kor 2, 8]. Rursum non deum passum apostolica nihilominus autoritate docetur. [...]c Nam Petrus apostolus ait: 'Christo passo in carne' [1Petr 4, 1]. Passio ergo proprie ad carnem pertinet secundum naturam, ad verbum autem secundum personam, quia et verbi et carnis una est eademque" persona, ac per hoc deus et passus est et non est passus: passus secundum unionem personae, impassibilis secundum proprietatem naturae." Haec Vigilius. Idcirco fateor carnem Christi vivificam esse secundum unionem personae, addo non esse vivificam secundum proprietatem naturae. Hoc si mihi datum fuerit, recipio id verbi: "caro Christi vivifica est", et postulo, ut dare exponatur, ne ullis sit occasio nepharii lapsus. Si autem mihi negatum fuerit, Grynaee, non recipio; scio enim, quid obscurae illae locutiones et usus earum licentiosus peperint ecclesiae, quas sectas et quot rixas excitarint. Porro si mihi obiicitur Cyrilli autoritas, si inuritur dogma Nestorii, oppono Cyrillo e ipsum sibi Cyrillum f una cum Leone et Vigilio, abnego praeterea toto pectore ²⁵ insulsum Nestorii dogma, imo adduco pro me doctorem gentium ²⁶ Paulum, qui naturarum proprietatem proprie exprimere g ac confiteri docens ad Ro. 1. cap. ait: "Paulus vocatus apostolus, segregatus in evangelium dei, quod ante promiserat in scripturis sanctis de filio suo, qui genitus fuit ex semine David secundum carnem, qui declaratus fuit filius dei per potentiam" [Röm 1, 1-4]. En apostolus Paulus has nobis formulas hoc mysterium explicandi suppeditavit, nempe: Christus est semen Davidis secundum humanitatem sive carnem et est filius dei secundum divinitatem. His nimirum addere licet: Mortalis et non vivificus est Christus secundum proprietatem naturae humanae, immortalis autem et vivificus secundum proprietatem naturae divinae. Idem tamen est Christus et
b MPL: symboli tenet auctoritas, et.
c In MPL folgt eine Bemerkung zu Hebr 2, 9.
d Korrigiert aus eademqm.
e Korrigiert aus Cyrillum.
f Korrigiert aus Cyrillo.
g In der Vorlage exprime.
22 Adagia, 1, 5, 4 (LB II 183).
23 Leitstern (vgl. HBBW V, S. 258, Anm. 29).
24 Vigilius, Contra Eutychen, 2, 8 (MPL LXII 108f).
25 Adagia, 1, 4, 26 (LB II 160f).
26 Vgl. 1Tim 2, 7.

Briefe_Vol_11_270 arpa
non divisus, alia tamen est in eo natura divinitatis, alia humanitatis. Nam ut religio est personam h disiungere, ita sacrilegium est naturas non discernere, sed confundere potius. Collegit hoc negotium in pauculas sententias, quisquis autor est definitionum sive dogmatum ecclesiasticorum, ²⁷ nam "Non duos", ait, "Christos neque duos filios fatemur, sed deum et hominem unum filium, quem propterea et unigenitum dicimus l manentem in duabus substantiis, sicut ei naturae veritas contulit, non confusis naturis neque immixtis, sicut Timotheani ²⁸ volunt, sed societate unitis. Deus ergo hominem assumpsit, homo in deum transivit, non naturae versibilitate, sicut Apollinaristae 29 dicunt, sed dei dignatione, ut nec deus mutaretur in humanam substantiam assumendo hominem nec homo in divinam glorificatus in deum, quia mutatio vel versibilitas naturae et diminutionem et abolitionem substantiae facit." Hactenus autor ille.
Haec autem tibi paulo fusius exposui, ut tibi ingenue, copiose et perspicue confiterer fidem meam in hac causa, in qua nonnulli, mea quidem sententia, nimium propendere videntur in partem alteram; ³⁰ fortassis, quod illa nonnihil gradus praestruere videatur ad alia quaedam sua dogmata evehenda. Ego nec ad dextram nec ad sinistram, sed regia ingrediundum esse ³¹ censeo. De reliquis suo loco dicetur.
Porro fide edi corpus domini verum, vetus est Christi, apostolorum eius et universae per orbem ecclesiae 2r. doctrina. Nam || ipse dominus Iesus "credere" sive "fidere" et "edere" sive "bibere" pro eodem usurpavit, id quod hisce testimoniis evincimus: "Ego sum panis vitae", ait dominus, "qui venit ad me, non esuriet, et qui credit in me, non sitiet unquam" [Joh 6, 35]. Quid his dici poterat planius? Ubi enim dixisset: "qui edit me, non esuriet", ibi pro "edere" reposuit "venire". Post aliquot sententias autem: "Omnis", inquit, "qui audivit a patre et didicit, venit ad me" [Joh 6, 45]. Et Paulus: "Oportet accedentem credere" [Hebr 11, 61, unde alterum pro altero intellexit et "venire" pro "credere"posuit. Et significantius: "Qui credit in me", ait, "non sitiet unquam" [Joh 6, 35]; at dixisset: "Qui bibit me, non sitiet unquam", nisi unum pro altero usurpasset. Item: "Haec est voluntas eius, qui misit me, patris, ut omnis, qui videt filium et credit in eum, habeat vitam aeternam, et ego suscitabo eum in novissimo die [Joh 6, 40]", et: "Qui edit meam carnem et bibit meum sanguinem, habet vitam aeternam, et ego suscitabo eum in novissimo die" [Joh 6, 54 (Vulg. 55)]. En quam conveniant singula et per eosdem gradus perveniatur ad immortalitatem. Rursus:
h Korrigiert aus personas.
i Vor dicimus gestrichenes et.
27 Bullinger bezieht sich auf die pseudoaugustinische Schrift "De ecciesiasticis dogmatibus", die Gennadius von Marseille zugeschrieben wird (vgl. oben Nr. 1548, 414-423 mit Anm. 58).
28 Vgl. ebd., Anm. 59.
29 Vgl. ebd., Anm. 60.
30 Bullingers Argumentation zielt sowohl auf die Lutheraner als auch auf Schwenckfeld und dessen Anhänger.
31 Vgl. Num 20, 17; Dtn 2, 27.

Briefe_Vol_11_271 arpa
"Amen, amen, dico vobis", dicit dominus, "qui confidit mihi, habet vitam aeternam"[Joh 6, 47], et: "Ego sum panis vitae"[Joh 6, 48], "qui ederit ex hoc pane, vivet in aeternum" [Joh 6, 51 (Vulg. 52)]. Et iterum: "Qui edit meam carnem et bibit meum sanguinem, in me manet et ego in eo"[Joh 6, 56 (Vulg. 57)]. At in 1. loan. 4 [15] dicit eodem spiritu imbutus bannes: "Quisquis confessus fuerit, quod Iesus est filius dei, deus in eo manet et ipse in deo." Item loan. 15 [41 dominus: "Manete", inquit, "in me et ego in vobis.""Manete, inquam, in dilectione mea. Si praecepta mea servaveritis, manebitis in dilectione mea" [Joh 15, 9f]. Unde Ioannes in canonica 32 sua: "Qui servat praecepta eius, in illo manet et ipse in eo. Et per hoc scimus, quod manet in nobis, e spiritu, quem dedit nobis"[1Joh 3, 24]. Est autem hic spiritus filiorum spiritus. ³³ Filii dei sunt omnes, qui credunt; ³⁴ ergo "credere" et "edere" idem sunt et pro eodem usurpantur. Et quamvis haec per se, quia divina sunt, satis firma habeantur, possem tamen innumeras sanctorum patrum idem sentientium proferre sententias; verum unius Augustini testimonio contentus ero. Tract. ergo in Ioan. 25. 35 super haec domini verba: "Hoc est opus dei, ut credatis in eum, quem misit ille" [Joh 6, 29] etc.: "Hoc est ergo manducare cibum," ait, "qui non pent, sed qui permanet in vitam aeternam. Ut quid paras dentem et ventrem? Crede, et manducasti."Exposuit autem hic vir sanctus non tantum, quid ipse suo sçclo sensit, sed sensum catholicae ecclesiae exposuit. Praeterea tantae fidei ac autoritatis semper fuit in occidentalibus ecclesiis, ut de ipso Celestinus ³⁶ pontifex testetur ac dicat 37 : "Augustinum, sanctae recordationis virum, quem pro vita sua atque mentis in nostra communione semper habuimus, quem nunquam sinistrae suspitionis saltem rumor aspersit, quem tantae scientiae olim fuisse meminimus, ut inter magistros optimos etiam ante a meis semper decessoribus habitus sit." Vixit hic Celestinus circa annum domini 430 sub principatu Theodosii ³⁸ et Valentiniani. Unde mirum est, quo vultu quave animi confidentia ausint hodie nonnulli, tanti viri autoritatem veteribus per omnem ecclesiam plane sacrosanctam elevare. Sed sic sunt tempora nostra, et sic solemus bene mentis bonam referre gratiam.
Tametsi vero "credere" sive "fidere" et "edere" sive "bibere"pro eodem usurpentur a domino, splendidior tamen et augustior est oratio, adde et nobis gratior et planior, cum allegoria vestitur atque ornatur. Collatione enim rerum et rectius et facilius ad veram rerum notitiam pervenimus. Nam ex notioribus ignotiora colligimus. ³⁹ In praesenti itaque volens docere Christus,
32 sc. epistola.
33 Vgl. Röm 8,15.
34 Vgl. Joh 1, 12.
35 Augustin, In lohannis euangelium tractatus, 25, 12 (CChr XXXVI 254, 6-9).
36 Coelestin (Caelestinus) I., Papst von 422-432. —Lit.: Jakob Speigl, in: LThK ³ II 1246.
37 Coelestin I., Epistolae, 21, 3 (MPL L 530).
38 Theodosius II., geb. 401, wurde 402 zum Augustus erhoben und war 408-450 Alleinherrscher im Osten. —Lit.: Adolf Lippold, in: LThK ³ IX 1422.
39 Vgl. Aristoteles, Physik I 1, 184a 16-184b 14.

Briefe_Vol_11_272 arpa
quare et quis venerit in mundum, quis inde ad nos redeat fructus, quomodo a nobis percipiendus et quae vis fidei, qua recipitur dominus, non potuit id proponere melius ac vividius quam per allegoriam cibi ac potus. Quemadmodum enim cibus et potus vivificat, roborat et in corpore conservat corpus, ita verbum incarnatum, dei et Mariae virginis filius, Iesus Christus, panis, cibus sive alimentum est animae. Solus enim Christus vivificat, salvat et in omni bono opere conservat, qui solus dat, ut bona velimus et faciamus. Atqui cibus nihil huius in homine efficit visus tantum et contactus, nisi hauriatur etiam; sic neminem vivificabit Christus, nemini salutaris erit ex eo, quod de Christo audit praedicationem evangelii, nisi etiam credat. Manducatione enim proprius fit cibus, traiicitur et digeritur, ut vitam viresque sufficiat. Itaque fide noster fit 2v. || Christus, fide communicat omnia sua bona donaque fidelibus k , vivificat et vires sufficit operaturque efficaciter adeoque totus vivit in suis, videlicet cum credimus Christum nobis esse incarnatum, mortuum et exuscitatum atque ideo vitam eius nostram, innocentiam eius l nostram totumque Christum nostrum esse. Sic enim paravit se in cibum nobis ideoque mortuus est, partim, ut iustitiae divinae pro nobis satisfaceret, partim, ut nos ei fidem haberemus m nihilque addubitaremus de patris benevolentia ac gratia. Paulus enim sic argumentatur: "Qui proprio filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum, qui fieri potest, ut non et cum eodem omnia nobis donet?"[Röm 8, 32]. Et ipse dominus: "Panis", ait, "quem ego dabo, caro mea est, quam ego dabo pro mundi vita" [Joh 6, 51 (Vulg. 52)], id est, hoc sustinebit servabitque mundum, quod corpus meum pro mundo traditurus sum. Nam quoties peccatori in mentem venit: "Sceleratus es, cum scelerato nihil commertii purissimo numini, iccirco periisti", toties bene sperare iubet tradita in mortem purissima caro Christi, iustitia, sanctificatio, satisfactio et redemptio nostra. Sic enim reputat secum fidelis: "Nisi deo n gratus esses, haud ille victimam pro te fecisset unigenitum." Ex hoc ergo beneficio audet sese in misericordiam dei coniicere et sese gratiae eius dedere, unde pretiosissimi ferculi particeps fit. Iam vero ut cibus virtute sua vegetat, alit, non otiatur, ita Christus in suis operatur, sentitur, alit vivitque, adeoque et fides ipsa, donum dei et virtus Christi operans id facit. Nam scriptura tam ipsi o Christo viventi in suis quam fidei verae, per quam in suis vivit, vitam tribuit. Paulus enim ex prophetis: "Iustus", inquit, "ex fide vivit" [Röm 1, 17; Gal 3, 11; Hebr 10, 38; vgl. Hab 2, 41. Et Baptista: "Qui credit in filium, habet vitam aeternam, qui non credit, non habebit vitam" [Joh 3, 36]. Ipse quoque dominus diserte dicit: "Haec est vita aeterna, ut cognoscant te solum deum verum, et quem misisti, Iesum Christum" [Joh
k Vor fidelibus gestrichenes homE?].
l eius von Bullinger über der Zeile nachgetragen.
m Von Bullinger anstelle von unterstrichenem auderemus über der Zeile nachgetragen.
n deo über gestrichenem illi.
° Nam scriptura tam ipsi unterstrichen; am Rande von Bullingers Hand: Vita tribuitur.

Briefe_Vol_11_273 arpa
17, 3]. Rursus Ioannes apostolus scribit: "Hoc est testimonium, quod vitam çternam dedit nobis deus, et haec vita in filio eius est. Qui habet filium, habet vitam, qui non habet filium dei, vitam non habet" [1Joh 5, 11f]. Caeterum Baptista iam iam dixit habere illum vitam, qui credit [Joh 3, 36]. Omnium vero ciarissime sanctus Paulus ad Galatas: "Vivo iam non ego, sed vivit in me Christus. Vitam autem, quam nunc vivo in carne, per fidem vivo filii dei, qui dilexit me et tradidit semetipsum pro me" etc. [Gal 2, 20].
Ex quibus omnibus facile intelligis veram veri Christi manducationem nos confiteri cum ecclesia apostolica, manducationem autem ipsam fidem confiteri; per fidem nos non nudam duntaxat speculationem et cognitionem sive intellectum intelligere, sed simul efficacem in nobis Christi operationem et vivificationem. Primum enim fides intelligit et apprehendit, deinde apprehenso inhaeret et virtute ac bonis participat eius, cui inhaeret. Quia ergo Christo, dei filio, inhaeret et innititur, virtute eius participat p , atque adeo fides ipsa, quia Christi virtus est et operatio, vivificat, cum Christi vita nostra flat, ut vere dixerint prophetae et apostoli iustum fide sua vivere. ⁴⁰ Nimis ergo argutuli mea quidem sententia isti esse videntur, qui propemodum fune contentioso in medium posito 41 ciamitant manducationem corporis Christi non esse fidem, sed consequens et effectum fidei. ⁴² Ita quidem et illud argutulum esse videtur, quod tu scribis ⁴³ : "Fides instrumentum vitam q participandi est, vita non est." Pari ratione consequetur et fidem non esse iustitiam, sed instrumentum iustitiam participandi. Quantulum enim differentiae interesse putas inter iustitiam et vitam interque iustificationem et vivificationem? Certe prophetae et apostoli magna constantia docuerunt iustum ex fide vivere, fidem esse vitam et iustitiam. Aut putasne apostolos tanta curiositate ac diligentia causarum locum excussisse aut differentias rerum acus puncto diremisse? Cuperem ergo, Grynaee humanissime, te tuique similes homines doctos et in omni doctrinarum genere non exercitatos modo, sed absolutos quoque, magis simplicitati apostolicae quam argutiei philosophicae studere. Tua quidem haec dictata et alias omnia tua docta sunt, erudita, sed nimis interim arguta. Laudo itaque ingenii sublimitatem, dictionis gravitatem, phaleras, argumentorum exquisitam structuram, denique et philosophiae spiritum ubique sese exerentem; interea vero, dum nimis operosa et elaborata sunt omnia, obscuri-||3r. tatem et in obscuritate pericula quoque sua coniuncta habent. Equidem attentissimum lectorem tua requirunt, ne uspiam sibi excidat, nisi inveniant eruditissimum et exercitatum, qui per se sapiat et cui nihil discendum sit. Magis itaque laudo simplicitatem puritati coniunctam in
p Vor participat ein gestrichener Buchstabe.
q Vor vitam gestrichenes p[ar].
40 Vgl. oben Z. 207f.
41 Der Ausdruck geht auf das wettkampfmäßige Seilziehen zurück; vgl. Otto 150, Nr. 739.
42 Diese Auffassung wurde von Calvin vertreten; s. bes. Institutio, 4, 17, 5 (Opera selecta, hg. v. Petrus Barth u. a., Bd. V, München 1962, S. 347, 15-18); vgl. auch CO IX 74f.
43 AaO, f. 24v.-25r.

Briefe_Vol_11_274 arpa
rebus theologicis. Neque enim frustra prophetarum et apostolorum opera vulgari et simplici dictione orbi proposita sunt. Imo divus Paulus gloriatur se venisse in Graeciam, ubi semper floruerant disciplinae, non cum eminentia sermonis et sapientiae, sed cum simplici crucifixi praedicatione: "Sermo enim meus et praedicatio mea", inquit, "non erat in persuasoriis humanae sapientiae verbis, sed in ostentatione spiritus ac potentiae, ut fides vestra non sit in sapientia hominum, sed in potentia dei" [1Kor 2, 4f]. Haec non ideo scribo, quod barbariem reductam et omnem eruditionem in exilium relegatam cupiam, sed quod nimias argutias spiritus sancti simplicitate temperatas optem. Sic enim genere dicendi utemur puro, sed tamen vulgari et ab omnibus argutiis alieno.
[2.] Venis deinde ad domini coenam, in qua putas ac doces ipsam domini carnem et ipsum domini sanguinem essentialem exhiberi realiter. 44 Ego vero istas voces "substantialiter", "essentialiter", "realiter" et "corporaliter", et si quç his aliae similes sunt, in negotio coenae dominicae ex animo odi neque unquam illis in hac causa usurus sum, dum vixero. Scio enim ex illis ecclesiae plus detrimenti quam emolumenti progerminari. Testantur historiae, quantas turbas excitarint a 500 annis; docet item nostri saeculi experientia, quid utilitatis ex illis ecclesia vel hodie expectet. Certo quidem modo verum est fidelem realiter substantialem carnem Christi edere. Nam vera et naturalis caro Christi et non alia pro nobis in mortem data est, et de ipsa et non alia dixit dominus: "Caro mea vere est cibus, et sanguis meus verus est potus" [Joh 6, 55 (Vulg. 56)]. Deinde fides, qua manducatur caro Christi, innititur non rei imaginariae, sed verae. Non enim cogitatio Christi passi nos liberat, sed ipsa passio domini, quam pro nobis factam esse fide apprehendimus etc. At cum sic profertur: "Corpus Christi editur realiter corporale", quis nostro saeculo - praeter paucos diu in hac causa exercitatos - non intelligit corpus Christi corporaliter edi per miraculum et non spiritualiter per fidem? Hinc ergo non video r , quid nasci possit nisi conturbatio ecclesiarum. Dicis: "Ideo iubemus mysteria ecclesiis explanare."Perplacet conditio, sed istiusmodi explanationem volumus, quae explicet, non implicet; volumus item et petimus verba plana et sententias non ancipites et obscuras, ut intelligat auditor perspicue, quid in hac re sit, quid edat vel quid non edat. Arbitramur autem hunc esse modum explicandi mysterium coenae cum planissimum tum tutissimum saluberrimumque, si modum in scriptura propositum sequamur.
Principio itaque s docendum erit serio et summa fide, quis sit Christus, quid mundo contulit morte sua, hoc est, quis fructus passionis eius et quomodo
r Vor video gestrichenes f[?].
s Principio itaque unterstrichen; am Rande ein Absatzzeichen.
44 Grynäus argumentiert, dass zwar nicht das Brot als solches, wohl aber das Sakrament
"substantialiter"den Leib Christi darstelle und dass das neue, himmlische Leben "ineffabili operatione et reali praesentia [incarnati verbi]" in den Gläubigen sei (aaO, f. 28r.-29v.).

Briefe_Vol_11_275 arpa
fructus hic nobis applicetur et communicetur. Est autem Christus verus deus et homo, secundum divinitatem patri, secundum humanitatem nobis consubstantialis, qui venit in mundum redimendis peccatoribus. Totus enim mundus peccato obnoxius aeternae morti erat mancipatus, a qua non potuit nisi innocenti morte Christi liberari. Id ergo contulit mundo mors Christi, quod peccatores deo reconciliavit et mortuos vivificavit. Porro redemptor ille per fidem in ipsum voluit omnes homines huius gratiae, redemptionis et vitae fieri participes. Per fidem ergo applicat meritum suum fidelibus. Unde quotquot credunt Christum pro se passum esse et Christum suum factum esse, Christo inseruntur ut viti palmites ⁴⁵ , communicant cum Christo omnibus bonis, vita imprimis, ut ipsi in Christo et Christus in ipsis vivat. ⁴⁶ Atque haec quidem per se vera et unica est salutis ratio, quae hominibus annuntiatur et annuntiata retinetur praedicatione verbi et exercitio signorum sacramentalium.
De verbo nihil nunc dicam, cum in aperto sit de verbo nos loqui evangelii et ministerio externo, quod internus doctor ⁴⁷ efficax reddit. Verbo et praedicationi evangelicae addidit dominus signa sacramentalia, non ut his aliud quam illis, sed idem prorsus, quamvis alia ratione, ageret. Verbo voluit annuntiari mundo vitam et communionem omnium bonorum in Christo per fidem deus. Hoc ipsum et signis significare instituit, nisi quod verba ingerit auribus. Signis autem res annuntiatas quodammodo obiicit oculis. Insanire autem hic haud dubie crederetur, qui verbum et, quod verbis significatur et ||3v. annuntiatur, misceret, ut auditor, quid verbum, quid item, quod verbo significatur, nesciret neque amplius propter crasim ⁴⁸ illam discernere posset, quid dei et quid hominis proprium, quid interioris aut exterioris doctoris sit. Unde non recte sapere illi videntur, qui in coena domini omnia sic miscent, ut conviva non possit discernere inter terrena et coelestia, inter ea, quae fide et spiritualiter, et illa, quae ore ac sacramentaliter percipiuntur.
Coena revera actio est sacra verbis sive promissione et ritu praescripto constans, ecclesiae divinitus in hoc instituta, ut divinam promissionem consignet, mortem domini in memoria retineat rebusque visibilibus coelestia dona fide percipienda repraesentet et ob oculos statuat, denique, ut visibiliter in unum corpus colligat et officii nos moneat, gratiarum actionis et laudis maxime. In hac descriptione nihil, opinor, obscurum est.
Diximus actionem esse coenam t nec quamvis, sed sacram, quippe divinitus institutam ecclesiae. Dominus enim: "Hoc facite", inquit, nimirum
t Diximus actionem esse coenam unterstrichen; am Rande von Bullingers Hand: Actio sacra.
45 Vgl. Joh 15, 5.
46 Vgl. Joh 14, 20; 15, 4-7; 17, 21. 23.
47 Der Hl. Geist. Dass Bullinger den Ausdruck verwendet, könnte ein Indiz für seine
Beeinflussung durch die Devotio moderna sein; vgl. Thomas Hemerken a Kempis, Orationes et meditationes de vita Christi, 2, 2, 3 (Opera omnia, ed. Michael losephus Pohl, vol. V, Freiburg i. Br. 1902, S. 346, 20).
48 Griech. Greek, Vermischung.

Briefe_Vol_11_276 arpa
quod ipse prior fecit: "Accepit autem panem" etc. [Lk 22, 19; 1Kor 11, 23f]. Et apostolus ecclesiae divinitus institutam testificans: "Ego", inquit, "accepi a domino, quod et tradidi vobis" [1Kor 11, 23]. Non tradidisset autem ecclesiae, nisi, ut traderet, accepisset. Hinc amplius colligimus dominicam coenam a ministrorum non ut hominum, sed ceu dei manibus accipiendam, quando institutio et author hic spectandus sit, non minister. Iam vero qualis sit actio illa u sacra et quae mens autoris, minime et hoc ex eo obscurum esse videtur, quod additur illam constare verbo sive promissione et ritu praescripto.
Verbum vero et promissio hic non v alia est, quam quae in praedicatione evangelii proposita habetur, nempe quod filius dei corpus suum tradidit pro peccatoribus in mortem et effudit sanguinem suum in remissionem peccatorum. In praedicatione verbi iubet istud credere, hic iubet accipere et edere, nimirum credere, quod pro nobis illud factum sit, hoc est, ipso frui iussit ac vivere in ipso. Proinde non illa hic promissio proponitur, quae a quibusdam creditur, quod scilicet dominus promittat se in pane futurum corporaliter vel panem conversurum in corpus transsubstantialiter, vel quod cum pane velit cohaerere et manducari invisibiliter et tamen realiter, sed quod tradat corpus suum pro nobis in mortem, effundat sanguinem in remissionem peccatorum. Neque enim hic alia praesentia domini in signo virtute signi quam in verbo virtute verbi statuenda est. Operatur autem salutem vivificam dominus in auditoribus nec abest verbo suo, sed praesens agit et vivit in cordibus fidelium. Sic sane non abest in celebratione coenae suae dominus. Nam fide et spiritu suo vivit in sanctis, hoc est, fructum morte sua corporea partum communicat suis w vitam scilicet, redemptionem peccatorum et omne bonum. Et ut in praedicatione verbi nulla pietas iubet disputare de praesentia domini corporea in verbo, ita nulla religio poscit, ut caro Christi vel visibiliter vel invisibiliter adsit in celebratione coenae domini. "Semel Christus oblatus est, ut multitudinis peccata tolleret, Greek x —secundario vel rursus - absque peccato conspicietur his, qui illum expectant ad salutem." Agnoscis haud dubie verba apostoli Hebr. 9 [28]. Sed et evangelicus centurio ab ipso domino audit de fide sua: "Tantam in Izraele fidem non inveni" [Mt 8, 10; Lk 7, 91. At qualis illa fides? Credit dominum potentia sua, si velit, sanare posse puerum suum, licet in aedes corporaliter non veniat. Servantur ergo et animae nostrae Christi morte, modo ex animo credamus, ut nihil sit necesse corpus domini vel miraculose vel alio modo ineffabili corporaliter coenae adesse.
Quod obiicitur domini verbum: "Hoc est corpus y meum"[Mt 26, 26 par.], ex collatione aliorum sacramentorum et natura z sacramentorum exponi potest.
u qualis sit actio illa unterstrichen; am Rande von Bullingers Hand: Qualis actio.
v Verbum vero et promissio hic non unterstrichen; am Rande von Bullingers Hand: Promissio.
w Vor suis gestrichenes nobis.
x Greek in Klammern.
y Von Quod bis corpus unterstrichen.
z et natura unterstrichen.

Briefe_Vol_11_277 arpa
Circumcisio "foedus" dicitur Gen. 17 [11], ritus epulandi Exo. 12 [11] "transitus domini". Sacrificia dicuntur "peccata" et "sanctificationes", ⁴⁹ baptismus "ablutio peccatorum"⁵⁰ , sed propter similitudinem. Unde Augustinus dixit sacramenta appellari nominibus rerum, quarum sacramenta sunt. Testimonia extant Ep. ad Bonif. 23. 51 ad Euodium , 102. 52 et Tractatu in Ioan. 63» Panis ergo propter similitudinem, non propter miraculum aut naturam dicitur "corpus" et vinum "sanguis". Est enim signum corporis panis et sanguinis vinum. Corpus enim Christi in coelis manet instar sous et tamen vim suam vivificam infundit cordibus fidelium, ut ipso Christo, vero deo et homine, vere et plene participent, sed non corporaliter, spiritualiter autem ac virtute. Haec de promissione.
Promissioni additus est ritus ceu aa loquens pictura ⁵⁴ , id autem loquens, quod ritu repraesentatur. Ritus praescriptus est, nec alium, quod substantiarn attinet, fingere licet. Hunc autem praescripsit ritum, convenire iubet in coeturn, in hoc sumere panem, frangere, distribuere etc. ab 4r. || At quid hoc ritu loquatur tacens quasi pictura, ex consequentibus intelligemus. Principio divinam promissionem et ipsum dei beneficium consignat nobis publice et foris. ac In animo quidem obsignati sunt fideles arrhabone sancti spiritus 2. Cor. 1 [22], cui propter imbecillitatem nostram (per se enim nulla re externa absolvitur perficiturve) iunxit externam ceremoniam, qua - ut alias saepe -imitatur morem hominum, qui, si rem promittant praestantem, non satis esse putant promisisse sese, nisi et tabulis et sigillo obsignent. Dominus ergo hunc ritum coenae ceu obsignationem sui beneficii ecclesiae instituit. Hinc credimus toties proferri tabulas et sigilla ecclesiae divinorum beneficiorum testes, quoties sacra domini coena celebratur. Significat enim et attestatur hac dominus, quod se pro nobis in mortem tradidit etc., quod prorsus noster factus sit, quod velit et cupiat, ut ipso fruamur; ideo edere iussit, accipere in manus, frangere, ut sciamus omnino nec uspiam dubitemus omnia Christi nostra esse.
aa Promissioni additus est ritus ceu unterstrichen; am Rande von Bullingers Hand: Ritus praescriptus.
ab Am Rande von Bullingers Hand: Hoc cum exprimimus (gefolgt von einem Einfügungszeichen: #). Die Bemerkung ist vielleicht so zu verstehen, dass an dieser Stelle der Satz Hoc cum obediente et simplici actione exprimimus, actionem sacram celebramus (oben Nr. 1548, 256f) einzufügen sei.
ac Am Rande von Bullingers Hand: Consignatio.
49 Vgl. bes. Ex 29, 14.36; Lev 4, 26; Num 19, 9. 17 (dazu Zwinglis Auslegung in Z V 477-479).
50 Vgl. Apg 22, 16.
51 Augustin, Epistulae, 98, 9 (CSEL XXXIV/2 531, 3-6; zu der von Bullinger zitierten Basler Ausgabe s. HBBibl III 10).
52 Augustin, Epistulae, 169, 9 (CSEL XLIV 618, 8f).
53 Augustin, In lohannis euangelium tractatus, 63, 2 (CChr XXXVI 487, 40f).
54 Vgl. Rhetorica ad Herennium, 4, 39: "Poëma loquens pictura, pictura taciturn poema debet esse."

Briefe_Vol_11_278 arpa
Praeterea hoc ritu et modo retinetur in ecciesia memonaa ad mortis et resurrectionis domini, compendium beneficiorum dei. Nam ipsus hoc sacrum instituens dixit: "Hoc facite in mei memoriam"[Lk 22, 19; 1Kor 11, 24f]. Et Paulus: "Mortem domini annunciate, donec veniat" [1Kor 11, 26]. Est autern memoria illa rei, quae ad nos pertinet maxime, et non rei praeteritae et nihil ad nos pertinentis; licet significetur nobis res praeterita, passio videlicet domini. Repraesentatur haec tamen et quasi nova oculis animi spectanda proponitur. Visibilia item alludunt ad invisibilia et suo modo loquuntur coram, quod olim ac alibi est factum. Frangitur panis, funditur vinum: Haec loquuntur corpus domini pro nobis fractum et sanguinem fusum. Imo nos frangimus panem, quia nos culpam gerimus mortis Christi; ipse enim languores nostros tulit et peccata nostra portavit. ⁵⁵ Nob hic copiosius et operosius prosequi, quae hic spiritus et analogia piis suggerit pectoribus.
Id tamen hic ecclesiae diligenter ae explicandum, quod, quemadmodum duo in sacramentis consyderanda sunt, signum et res signata, res terrena et coelestis, visibile et invisibile, ita quaelibet in sua remanere natura et substantia, servata sua proprietate et non communicata alteri, nisi ex communicatione sacramenti et idiomatum. Qui haec sibi invicem miscent, causam sacramentariam obscurant; foedius peccant, qui evacuatis signis omnia volunt esse substantialia. Vetus ecclesia ex apostolica traditione diserte Christo suum in sacramentis ministerium, ministris suum, ita et signis et rebus signatis distribuit. Nosti, quid disputet Augustinus af Tract. in Ioa. 5. 56
Praeterea colligimur coena domini in unum corpus. ag Principio quidem fide spiritualiter cum Christo, cuius membra efficimur et omnis boni participes. Deinde cum ecclesia, cui visibiliter connectimur publica professione fidei nostrae, quam in coena fratribus aperimus, pollicentes item et commembris nostris fidem et officia humanitatis. De qua communione locutus est apostolus 1. Cor. 10 [16f]. Postremo admonemur hoc ritu nostri officii ah , ut memores, cuius corporis membra facti, sancte, illibate et in charitate non ficta ⁵⁷ vivamus, praecipue autem beneficium a deo praestitum laudemus et gratias agamus redemptori quam maximas. Sic, inquam, credo negotium coenae quam simplicissime posse exponi et ecclesiam intelligere, quid hic agatur et edatur, cum pulchre docta interstinguere novit inter fidem ac dei beneficia, demum inter verbum et signa, cum intelligit, quid signis tribuendum, quare hic ritus institutus, quid significet et quae huius consyderationis alia sunt.
ad Von Praeterea bis memoria unterstrichen; am Rande von Bullingers Hand: Memoria mortis domini.
ae Id tamen hic ecclesiae diligenter unterstrichen; am Rande von Bullingers Hand: Quodvis in sua natura remanet.
at Vor Augustinus gestrichenes Ioanne.
ag Am Rande von Bullingers Hand: Colligimur in unum corpus.
ah Am Rande von Bullingers Hand: Admonemur nostri offitii.
55 Vgl. Jes 53, 4.
56 Augustin, In lohannis euangelium tractatus, 5, bes. 6f (CChr XXXVI 43f).
57 2Kor 6, 6.

Briefe_Vol_11_279 arpa
[3.] Venio iam ad obiectiones tuas, quas tractas, struis et destruis:
De corpore Christi disputationem instituis ⁵⁸ , quae profecto plus displicere non posset. Dicis corpus domini in coena non localiter et circumscriptive, sed virtute et vi praesenti adesse. ⁵⁹ Addis simile elegans ⁶⁰ : "Si enim solis corpus procul existens praesens virtute est, Christus homo idemque deus quomodo virtute inter nos sua carebit?" Vere quidem et recte hoc dicis, si intelligas verum domini corpus secundum suam naturam proprietatemque procul a nobis in coelo agere, praesens autem sua virtute esse, id est, Christum corpore in coelis manentem virtute in nobis effectum passionis suae operari. At videris longe aliud sequi, nimirum Christum in gloriam receptum iam nullo contineri loco, itaque corpus illud omni localitate exemptum praesto esse. Scio autem, Grynaee charissime, qui nam hoc dogma primi in ecclesiam sparserint, ⁶¹ qui etiamnum manibus atque pedibus ⁶² nituntur, ut pro vero ac orthodoxo recipiatur, quod tamen filii dei nunquam facient. Atque utinam melius aliquid et utilius tum fecissent isti, cum illud dogma ecclesiae proposuerunt, simul et cum ipso quaestiones infinitas et rixas nunquam terminandas. Sed et do-||4v. minum oro, ut Grynaeo meo oculos et animum aperiat, quo rectius aliquando de his iudicet. Nam novum dogma est, mihi crede, Grynaee dilectissime, quod isti tradunt corpus Christi in coelos receptum nullo contineri loco et illocabile factum esse. Scriptura enim apostolica et prisca ecclesia diserte docuit atque credidit verum domini corpus in coelos assumptum in coelis verum permanere corpus, et adeo verum, ut in loco vere et corporaliter agat et non per omnia cum divinitate diffundatur. Potero hoc divinis et humanis testimoniis luculente, copiose et irrefragabiliter, si necesse sit, evincere. Sed in praesenti ad tua respondebo.
Scribis, quod copulatum in unam personam deo corpus vivificam in 0mnia vim ineffabiliter exerat et praesenti virtute in omnibus adsit. ⁶³ In quo quidem argumento id praecipuum, cui inniteris, esse coniicio, quod deo corpus in unam personam copulatum dicis. Quia enim cum divinitate humanitas coniuncta est, ideo rectius te colligere posse arbitraris corpus domini latius diffundi extendique, quam vulgaris captus percipiat. Difficilis sane hic navigatio est ac periculorum refertissima. Hinc enim naufragium minitatur Nestorius, illinc scopulus se promit Eutychianae vaesaniae. Mihi vero ut secura et tuta sit navigatio, media tutissimus ibo, et confiteor unam esse Christi indivisam et inseparabilem personam, sed naturas interim sua proprietate discretas in unione personae cohaerentes non commixtae. Unde fateor Christum, verum deum et hominem, in omnibus adesse, sed secundum naturam divinam, non adesse in omnibus secundum naturam humanam,
58 AaO, f. 36r.-38r.
59 AaO, f. 36v.
60 AaO, f. 37r. (vgl. auch f. 11v.-12V. und 14r.).
61 Bullinger bezieht sich auf Luther und dessen
Ubiquitätsiehre; vgl. Lothar Ulrich, Art. Ubiquitätsiehre, in: LThK ³ X 340.
62 Adagia, 1, 4, 15 (LB II 157); 3, 9, 68 (LB II 931).
63 AaO, f. 37r.

Briefe_Vol_11_280 arpa
et copulam illam ineffabilem non efficere, ut quicquam corpori dominico alienum a proprietate yen corporis tribuatur, nisi id fiat per communicationem idiomatum, non per confusionem naturarum. "Concepta est", inquis 64 , "haec caro de spiritu sancto ineffabiliter." Non inficias eo ⁶⁵ , sed quid inde colliges? Nihilominus vera et humana caro est, quae concepta est, licet e spiritu sit concepta. Localiter ille in utero virginis continebatur, auctibus suis crevit certoque tempore exacto, quo homines nasci solent, aeditus est in lucem sanctissimus dei filius.
"Supra ai coelum", inquis ⁶⁶ "omnemque localitatem inclusionemque et supra naturae rationem evecta est." Id demum nego et pernego. Probas ⁶⁷ : "Quis enim locus supra omnes coelos est? Et quae naturae lex et conditio, ubi nullum nomen existit?" Quibus, quantum assequor, ad Paulina verba alludis, quae leguntur Eph. 4. cap. [10] et Philip. 2 [9]. Quare autem non addis tertium quoque testimonium, quo nonnulli utuntur: "Quae oculus non vidit et auris non audivit" etc., 1. Cor. 2 [9]? Miror profecto primos huius dogmatis autores ipsum dogma non firmioribus imposuisse fulcris. Nam loci isti, quibus niti videntur, plane a genuino sensu detorti sunt. Et scriptura ubique alias tradit dominum Iesum in coelos esse receptum, ⁶⁸ unde verisimile est Paulum ad Eph. noluisse ipsum extra coelos collocare, sed magis usum esse amplificatione 69 qua significare voluit summam in gloriam receptum esse domini corpus, quod prius quidem deiectum fuit ad extremam ignominiam. Sic enim duo membra sibiipsis opposuit apostolus: "Illud 'ascendit' quid est, nisi quod etiam descenderat prius in infimas partes terrae?" [Eph 4, 9]. Et addit: "Qui descendit, idem ille est, qui ascendit supra omnes coelos" [Eph 4, 10]. Opponit sibi "in infimas partes terrae descendere" et "supra omnes coelos ascendere". Quis autem sic colligit: "Christus in infimas partes terrç descendit, ergo nullum habuit locum in terra"? Omnes enim intelligunt haec locutionis ak specie intellexisse Paulum summam humilitatem et deiectionem Christi. Cur ergo colligunt: "Christus ascendit supra omnes coelos, ergo non est in loco, quia quis locus extra et supra omnes coelos?" Quare non intelligunt Paulum hic nihil aliud dicere voluisse, quam quod significantius ad Philip. [2, 9] posuit: Extulit illum in summam sublimitatern?
Ego al itaque per meam rusticitatem et simplicitatem minime philosophicam firmiter credo benedictam Christi carnem ascendisse in coelos et in coelo mansisse, non extra coelum, sive, ut Germanice significantius dicam, für den himel ußhin elatam esse. Veritas enim pronuntiavit: "Ubi ego sum,
ai Am Rande ein Absatzzeichen.
ak In der Vorlage lolocutionis.
al Am Rande von Bullingers Hand: Hoc fateor coelum quamvis loci immensitatem[?].
64 Ebd.
65 ich stelle es nicht in Abrede (infitias eo).
66 Ebd.
67 AaO, f. 37v.
68 Vgl. Mk16, 19; Lk 24, 51; Apg 1, 11.
69 Steigerung der Redewirkung durch Vergrößerung; vgl. Z XIII 839.

Briefe_Vol_11_281 arpa
ibi erit et minister meus" [Joh 12, 26]. Erimus autem in coelis, non extra coelos aut supra coelos, extra omnem scilicet locum, id est nullibi. Sed et Paulus, electionis vas ⁷⁰ , diserte dixit: "Nostra conversatio in coelis est, ex quo expectamus et servatorem"[Phil 3, 20]. Cui per omnia congruunt, quae idem tradidit in 2. ad Cor. cap. 5 [1]. His, his ego credo et scio, imo certus sum me recte et vere credere, et ex animo credo, quod profiteor. Videris autem ipse, Grynaee, ubi didiceris, quod tam constanter tradis: Christum supra omnes coelos elatum esse et supra omnes coelos nullum locum esse. Dominus in evangelio dicit: 5r || "In domo patris mei mansiones multae sunt (quod si secus esset, dixissem vobis); nunc autem vado paraturus vobis locum, et si abiero ad parandum vobis locum, iterum veniam et assumam vos ad meipsum, ut, ubi sum ego, et vos sitis" [Joh 14, 2f]. En quid potest dici darius? "In domo", inquit, "patris mei mansiones multae sunt." "Mansiones", inquam, ait, "sunt", et "sunt in domo patris mei." Pater autem in coelis est. ⁷¹ Addit: "Vado vobis paraturus locum." Quare ergo tu dicis non esse locum? Caeterum, ne tu responderes nos habere locum, Christum non haberem, veritas ibi quoque locum esse dicit, ubi Christus est. Nam subiungit: "Assumam vos ad meipsum." En non ad me duntaxat, sed significantius~ Greek Greek, ad meipsum, dicit et subiungit adhuc significantius: "ut, ubi ego sum, et vos sitis." "Ubi", inquit, "ego sum. ao" Est ergo Christus in coelo ut in loco. Sed et nos in coelo ut in loco erimus. Veritas hoc dixit, aliter habere nequit. Quae cum omnino sic habeant, Grynee, vix dixero, quam me offenderit tua illa sententia.
Porro locus Pauli ad Philip. 2. cap. [91 plane non docet per exaltationem Christum secundum humanam naturam omnem exuisse humanam conditionem ap aut ut nunc de Christo assumpto non possimus loqui aut illi nomen ullum dare aut etiam locum assignare; sed ut praecedentibus verbis mire appositis et humilibus repentibusque humi verbis Christi humiliationem praemisit, ita verbis plane grandiloquis et quasi aethereis glorificationem eiusdem subiungit, imo ipse sese exponens addit: "ut in nomine Iesu omne genu se flectat coelestium et terrestrium infernorumque" [Phil 2, 10]. Sic, inquam, nomen Christi super omnia nomina extulit, quod ipsum declaravit
am Randbemerkung von Bullingers Hand (teilweise nicht ganz zweifelsfrei lesbar): Sunt enim suaves quidam argumentatores, qui regulam [regulam unterstrichen, darüber canonem(?)]praescribunt a nobis ad Christum non valere consequentiam. Quare ergo Paulus: "Si mortuorum resurrectio non est, ne Christus quidem non resurrexit" [1Kor 15, 13]? Quare non liceat: "Si locum non habet, ne Christus"? [Von Quare non bis Christus unterstrichen.]Rursus: "Christus locum habet [locum habet über
der Zeile nachgetragen], ergo nos"?
an Vor significantius gestrichenes ad.
ao Ubi und sum in Versalien.
ap Nach conditionem ein gestrichenes Zeichen, darüber von Bullingers Hand: Seleuciani [die Seleukianer lehrten, der auferstandene Christus habe seinen Leib auf der Sonne abgelegt; s. Augustin, De haeresibus, 59 (CChr XL VI 328, bes. Z 6-9).]
70 Vgl. Apg 9, 15.
71 Vgl. Mt 16. 45; 6, 1. 9; 7, 11. 21 u.ö.

Briefe_Vol_11_282 arpa
eum esse, quem coelum, terra et inferi revereantur, dominum, inquam, omnis creaturae; imo "ut omnis lingua confiteatur, quod dominus sit Iesus Christus, ad gloriam dei patris"[Phil 2, 11]. Confitendum nobis, quod Iesus Christus dominus sit, et dominus quidem omnium, liberator et assertor, eiusdem cum patre potestatis et gloriae; id quod non cedit ad ignominiam patris, ut Arriani quaerulabantur, ⁷² sed ad gloriam patris. Ipsus enim in evangelio dixit dominus, loan. 5 [23]: "Omne iuditium dedit filio, ut omnes honorent filium sicut patrem. Qui non honorat filium, non honorat patrem, qui misit illum." Et iterum loan. 17 [5]: "Et nunc glorifica me tu, pater, gloria, quam habui, priusquam hic mundus esset, apud te." Habuit autem ab initio nomen dei gloriosum, quod est supra omnia nomina. Per incarnationem vero et crucem ignominiosam visa est divina in Christo gloria et obscurata et sublata; reddit ergo pater et illustrat filium resurrectione et assumptione in coelum. Sic, inquam, dat illi "nomen, quod est supra omne nomen" [Phil 2, 91, declarat ipsum esse dominum rerum omnium. Ita enim et Petrus Act. 2. cap. [22-36] post expositam veram Christi resurrectionem et ascensionem ad coelos subiungit et collegit quemadmodum et Paulus collega: "Certo sciat ergo tota domus Izrael, quod dominum et Christum fecerit deus hunc Iesum, quem vos crucifixistis"[Apg 2, 36]. Proinde Paulus per "nomen, quod est supra omne nomen" intellexit benedictum domini dei nomen et gloriam aeternam. Tu vero interpretaris, quasi Christo in gloria nullum possit nomen dan aut nullus locus assignari, et erras plane. Non enim id voluit apostolus. Certe secundum divinam naturam nemo ullum Christo nomen dederit. Quia vero humana creatura aq in ipso ciarificatione non annihilata neque per divinitatem absorpta est, sed vera creatura et verum corpus manet, nomine potest nominari.
Audi, quaeso, Grynaee, quid sanctus dei martyr Vigilius, episcopus Tridentinus 73 , de nomine Jesu in coelis extante scribat Contra Eutychianos lib. 1. in fine propemodum ⁷⁴ : "Sed forsan adhuc in terra positus", ait, "utriusque erat naturae, postea vero quam coelos ascendit, unius coepit esse, divinae; et quid ergo ibi facit nomen fui hominis, si natura ibi non est humanitatis? Quomodo rei extanti ar inane nomen ascribitur? Aut quomodo nominis veritas manet, si naturae proprietas abest? Denique dicit ⁷⁵ : 'Cum venerit filius hominis in gloria patris sui' [Mk 8, 38]. Et iterum: 'Sicut fulgur exit ab oriente et apparet usque ad occidentem, ita erit et adventus fui hominis' [Mt 24, 27]. Et iterum: 'Veniens filius hominis putas ne fidem reperiet in terra?' [Lk 18, 8]. Daniel quoque: 'Ecce', ait, 'in nubibus coeli filius hominis veniebat' [Dan 7, 13]. Si amissa est ergo humanitatis natura,
aq Vor creatura gestrichenes natura.
ar MPL: non extanti.
72 Zum Arianismus vgl. HBBW IV, S. 259, Anm. 24.
73 Vgl. oben Anm. 9.
74 Vigilius, Contra Eutychen, 1, 14 (MPL LXII 102f).
75 sc. Christus.

Briefe_Vol_11_283 arpa
cur eius est recensendum as vocabulum? An quia nomen opus erat, et res nominis tanquam non necessaria repudianda fuerat? Sic desipiant, quos nihil erroris sui atque ineptiae pudet. Caeterum dominus Iesus Christus, ut ostendat nostri generis naturam non fuisse consumptam, veraciter se filium hominis dicit, secundum quam etiam patrem interpellat pro nobis iuxta Ioannis apostoli verba 76 " , et quae sequuntur in illo autore. Iam vero locus apostoli in Corinthiis ⁷⁷ non detorquendus est ad locum, 5v. || sed potius exponendus de gaudiorum magnitudine, id quod ipse dictionis contextus flagitat.
Rursus adiicis ⁷⁸ Christum ineffabiliter sedere ad dextram patris et multa alia ineffabilia congeris, ut commodius demum inferas Christum ineffabiliter contineri et adesse in coena, nimirum corpus istud verum illocabile. Caeterum demonstravi ego superius dilucide satis, opinor, modum illum praesentiae Christi planum, simplicem, expositum ac iccirco effabilem esse, et praeter necessitatem hic quaeri tot et tantas subtilitates, quas, si quis diligentius excutiat, inveniet pugnantes, imo ines. Dicitis ⁷⁹ domini corpore fideles participare in coena realiter et verum praesto esse. Deinde mox disputatis domini corpus in coelum receptum illocabile esse, ut inde struatis corpus domini in coena adesse, sed non localiter, id est, corpus domini, quod ipsi finxistis, adesse. Nam scriptura nullum tale corpus in coelis ostendit, quale vos ostenditis; sed et verba coenae nihil huius docent. Veritas enim: "Accipite", inquit, "edite; hoc est corpus meum, quod pro vobis datur" [1Kor 11, 24]. Si quis itaque hic vos at urgeat ac dicat: "Dominus ait: 'Hoc est corpus meum, quod pro vobis datur', quale ergo corpus asseritis dominum in coena suis fidelibus exhibere?", quid huic respondebitis? Si iuxta verba coenae responderitis: "corpus domini, quod traditum est pro nobis", dicent: "Quid ergo opus est addere: 'non localiter et circumscriptive'? An vero illocale corpus pro vobis traditum est?"Si repsonderitis corpus exhiberi illocabile, dicent: "Sed illud non est traditum pro nobis nec de illo locutus est in verbis coenae dominus."Praeterea, si corpus, quod hic exhibetur, loco non comprehenditur, per consequens nullam quantitatem habet, unde corpus esse nequit, corpus, inquam, humanum et verum, quale Christum perhibent sacrae literae a resurrectione habuisse, dicente ipso domino: "Spiritus carnem et ossa non habet, sicut videtis me habere" [Lk 24, 39]. Et sanctus Augustinus ad Dardanum ep. 57. 80 : "Spatia", inquit, "locorum tolle corporibus, et nusquam erunt, et quia nusquam erunt, nec erunt. Tolle ipsa corpora qualitatibus corporum; non erit, ubi sint, et ideo necesse est, ut non sint." Quod si corpus illud illocabile corpus verum non est et tale interim ostenditur esse in coena, figmentum profecto humanum in coena et non
as MPL: retentum.
at In der Vorlage unterstrichenes, aber nicht korrigiertes nos.
76 1Joh 2,1.
77 1Kor 2, 9 (vgl. oben Z. 477-479).
78 AaO, f. 37r.-v.
79 Bullinger meint Grynäus und ihm gleich gesinnte Theologen.
80 Augustin, Epistulae, 187, 18 (CSEL LVII 96, 8-11).

Briefe_Vol_11_284 arpa
verum domini corpus ostenditur fidelibus. Caeterum, si locabile corpus habet in coelis dominus et hoc praesens est in coena, localiter praesens est. Non autem potest verum corpus simul adesse in pluribus locis, itaque secundum corporis veritatem non potent adesse dominus in omnibus per orbem ecclesiis. Hac ergo ratione auferetur e coena domini corpus Christi verum et aufertur illorum ipsorum disputationibus, quibus illud in ipsam coenam detrahere volunt. Vide autem, in quas angustias illos suae cogitationes et subtilitates coniiciant. Quanto vero rectius, simplicius et solidius credimus, cum profitemur Christum dominum, verum deum et hominem, ut solem ac splendorem patris aeterni in uno aliquo coeli loco secundum corporis veritatem agere, virtute autem sua, qua omnium dominus et redemptor est, vita et iustitia operari et vivere in omnibus per omnes ecclesias in toto orbe coenam fide celebrantibus. Ut autem unus sol sufficit orbi toto et totum mundum illuminat, dum per coelos fertur, sic unus Christus sufficit omnibus fidelibus. Simul enim et semel praesenti virtute agit et vivit in coenantibus. Adest ergo ipsis operatione, licet corpore in coelis resideat.
Haec ratio ex scripturis petita est et scripturis demonstrari potest; nihil absurdi, nihil sibi repugnans habet. Intelligunt haec pii et sciunt fideles, qualis sit domini praesentia. Ad eundem modum docuerunt et crediderunt omnes sancti patres prisci et orthodoxi. Sanctus Augustinus in fine epistolae ad Dard. 57. 81 : "Christum", ait, "dominum nostrum, unigenitum dei filium, patri coaequalem eundemque hominis filium, quo maior est pater, et au ubique totum praesentem esse non dubites tanquam deum et in eodem templo dei esse tanquam inhabitantem av deum, et in loco aliquo coeli propter yen corporis modum." Fulgentius quoque ad Trasimundum regem lib. 2. 82 : "Veram Christi humanitatem", inquit, "quae localis est, ut aw veram divinitatem, quae immensa semper est, apostolica quoque doctrina cernimus intimari. Nam ut Christi, veri hominis, corpus localiter contineri monstraret, Paulus apostolus ait ad Thess. [1, 9f]: 'Conversi estis ad deum a simulachris, servire deo vivo et vero et expectare filium eius de coelis, quem suscitavit a mortuis, Iesum', ipsum utique monstrans corporaliter de coelo venturum, quem corporaliter noverat a mortuis suscitatum. Propterea 6r. rursus ait: || 'Nostra conversatio in coelis est, unde etiam salvatorem expectamus dominum Iesum, qui reformabit corpus' etc. [Phil 3, 20f]. [...] Hanc veritatem corporis Christi de coelo venturi Ioannes quoque confirmat dicens: 'Ecce veniet cum nubibus, et videbit eum omnis oculus, et qui eum conpunxerunt' [Apk 1, 7]. In libro quoque Actuum apostolorum sic eius corporalis intimatur ascensus: 'Et cum haec dixisset, videntibus illis elevatus est, et nubes suscepit eum ab oculis eorum' [Apg 1, 9] etc. Cum ergo caro Christi localis
au major est pater, et unterstrichen.
av inhabitantem unterstrichen.
aw CChr: et.
81 Augustin, Epistulae, 187, 41 (CSEL LVII 118, 14-19).
82 Fulgentius, Ad Trasimundum, 2, 18, 1-4 (CChr XCI 143f, 946-987).

Briefe_Vol_11_285 arpa
absque dubitatione monstraretur ax divinitas tamen eius ubique semper esse Paulo testante cognoscitur, qui fidelibus dicit: 'An experimentum quaeritis eius, qui in me loquitur, Christi?' [2Kor 13, 3]. Quomodo autem in eo loqui potuit, si in illo non fuit? Vel quomodo corporaliter ascendit in coelum et in suis fidelibus praedicatur esse in terra, si non est in illo divinitatis immensitas, quae coelum implere possit et terram ⁸³ ? Nam Corinthiis Paulus dicit: 'Annon cognoscitis vosipsos, quia Iesus Christus in vobis est?' [2Kor 13, 5]. Et ad Ephesios ait: 'in interiore homine habitare Christum per fidem in cordibus' [Eph 3, 16f]. [...] Est itaque filius in coelo et habitat in nobis in terra scilicet illa suae immensitatis praesentia, qua in nobis pater spiritusque sanctus habitat" etc. Congruit cum his sancti Vigilii martyris testimonium, nam libro 4. Contra Eutychen ⁸⁴ : "Secundum vos", inquit, "aut verbum cum carne sua loco continetur aut caro cum verbo ubique est, quando ay una natura contrarium quid et diversum non recipit in se ipsa. Diversum est autem et longe dissimile circumscribi loco et ubique esse; et quia verbum ubique est, caro autem eius ubique non est, apparet unum eundemque Christum utriusque esse naturae et esse quidem ubique secundum naturam divinitatis suae, [...]az creatum esse et initium non habere, morti subiacere ba et mon non posse; quod unum illi ex natura verbi bb , qua deus est, aliud ex natura carnis, qua idem deus homo est. [...] Haec est fides et confessio catholica, quam apostoli tradiderunt, martyres roboraverunt et fideles nunc usque custodiunt."Atque haec quidem hactenus ex Vigilio.
Pergis tu in tuis dictatis ac rogas 85 "Si, quia Christus verus homo est et corpus verum habet servatque, ideo naturalium et corporalium conditionum regulis ac legibus inclusus est, cur quicquam unquam amplius fecit, quam fecit homo, qui semper verus fuit homo? Cur, ut divus Augustinus indicat, ⁸⁶ de suo corpore facere potuit, quicquid libuit, per ostia clausa intrare, ⁸⁷ super mare ambulare ⁸⁸ ? " etc. Haec tua sunt, ad quae respondeo ipsum dominum Iesum bc naturalium et corporalium conditionum regulis ac legibus astrictum esse secundum naturam corporis humani, solutum autem esse secundum naturam divinitatis. Cur ergo quicquid amplius fecit, quam fecit homo? Quia non tantum homo, sed et deus fuit ac est verus. Cur autem de suo corpore facere potuit, quicquid libuit, ut Augustinus dixit? Non fecit de corpore suo, quod potuit, sed quod voluit et debuit. Nusquam enim veritatem corporis sui reddidit suspectam. Ad Augustini locum, qui est De agone christiano, cap. 24., respondit Ioannes Oecolampadius tuus imo et meus, quinimo Christi,
ax CChr: monstretur (Var.: monstraretur).
ay MPL: quoniam.
az MPL: et loco contineri secundum naturam humanitatis suae.
ba MPL: succumbere.
bb MPL: quorum unum illi ex natura verbi est.
bc Iesum in Versalien.
83 Vgl. Jer 23, 24.
84 Vigilius, Contra Eutychen, 4, 14f (MPL LXII 126).
85 AaO, f. 37v.
86 Vgl. Augustin, De agone christiano, 24, 26 (CSEL XLI 127, 4-15).
87 Vgl. Joh 20, 19.
88 Vgl. Mt 14, 22-27 par.

Briefe_Vol_11_286 arpa
in responsione sua ad confessionem Luther? ⁸⁹ . De clausis ianuis nosti alias, ut res habeat. Et de iis quoque disputavit sanctus Hieronymus in epistola ad Pammachium adversus errores Ioannis, Hierosolymitani episcopi ⁹⁰ Sed et Hippolytus 91 , episcopus et martyr, apud divum Gelasium in libro, quem scripsit contra Eutychem[!] et Nestorium 92 : "Christus procedens", inquit, "in mundum deus et homo apparuit, et humanitatem eius facile est intelligere, cum esurit et fatigatur etc., divinitatem autem, cum increpat mare commotum 93 et ambulat super mare" etc. Ista vero ad tuam disputationem de corpore Christi extra omnes coelos recepto assumptoque atque ideo illocabili respondi hactenus.
Post haec attingis etiam quaestionem de manducatione corporis Christi veterum et nostram ⁹⁴ bd eorum, inquam, qui antecesserunt Christi incarnationem et eorum, qui insecuti sunt. Scribis autem Christum ante incarnationem vivificasse patres ut ignem, post incarnationem eundem nos vivificare ut ferrum ignitum. 95 "Antea", ais, 96 "pater per verbum be vivificavit, nunc pater idem per incarnatum verbum, et dividi Christus posthac non potest." Ego vero ne antea quidem dividendum credo. Pater enim per totum Christum, verum deum et hominem, patres vivificavit. Certe hi in ipsum non ut verbum, sed tanquam in verbum incarnandum crediderunt, unde dominus ipsos carne Christi cibavit spiritualiter. Promissiones enim planissimae sunt: Gen. 3 [15]: "Semen mulieris calcabit semen serpentis"; Gen. 22 [18]: "In semine tuo benedicentur omnes tribus terrae." Fide ergo ||6v. in dominum Iesum incarnandum servati sunt, adeoque et carne Christi pasti sunt. Dixit enim de Abrahamo veritas: "Abraham vidit diem meum et gavisus est"[Joh 8, 56]. Quem, obsecro, diem? Lucem evangelicam, diem ac tempus salutis, quam incarnatione, passione et resurrectione, denique et ascensione in coelos et dono sancti spiritus perfecit Christus. Et apostolus: "Patres", inquit, "omnes eandem escam spiritualem comedebant bf et omnes eundem potum spiritualem bibebant. Bibebant enim de spirituali, quae illos comitabatur bg , petra 97 . Petra vero fuit Christus" [1Kor 10, 3f]. Quemadmodum ergo nos
bd nostram unterstrichen.
bd Vor verbum gestrichenes ferr.
bf In der Vorlage commedebant.
bg In der Vorlage commitabatur.
89 Joh. Oekolampad, Uber D. Martin Luters Buoch Bekentnuß genant zwo antwurten Joannis Ecolampadij und Huldrychen Zuinglis, Zürich (Christoph Froschauer) 1528 (BZD C 151), f. 142v.-143r.
90 Hieronymus, Contra Ioannern Hierosolymitanum, 23ff, bes. 35 (MPL XXIII [Ausg. 1883] 390ff, bes. 405); vgl. oben Nr. 1548, 169-172.
91 Hippolyt von Rom, der letzte griechische
Kirchenschriftsteller des Westens, war Presbyter einer Gemeinde, die im Gegensatz zu Papst Calixtus I. und dessen Nachfolgern stand. Er starb 235/6 im sardinischen Exil. —Lit.: Miroslav Marcovich, in: TRE XV 381-387; Clemens Schotten, in: LThK ³ V 147-149.
92 Gelasius I., Tractatus de duabus naturis adversus Eutychen et Nestorium, 19 (MPL, Supplementum III 776).
93 Vgl. Mt 8, 26 par.
94 AaO, f. 38r.-v.
95 Vgl. dazu auch aaO, f. 24v.
96 AaO, f. 38v.
97 Vgl. Ex 17, 1-7; Num 20, 1-13.

Briefe_Vol_11_287 arpa
edimus Christum, ita ederunt illi; nos fide edimus, sic ederunt illi. Cibus utrisque idem, Christus scilicet, verus deus et homo. Credimus utrique in Christum, verum deum et hominem, nisi quod isti incarnandum crediderunt, nos incarnatum credimus. Non tamen aliter isti, aliter nos manducamus. Non alium cibum isti, alium nos habemus. Non solum verbum absque carne vivificavit veteres; nos salvat verbum incarnatum, sed utrosque servat et beat integer Christus, quem iccirco Ioannes appellavit "agnum occisum ab origine mundi" [Apk 13, 8]. Habeo meae huius sententiae astipulatorem divum Augustinum, Tract. in loan. 45. 98 , ut aliorum sententias iam non commemorem.
Postremo disputas, Grynaee, de indigne manducantibus corpus domini, 99 et argute quidem, ut omnia alias nectis. Ego autem video bh veritatem apostolicam pure et simpliciter docere eos domini corpore et sanguine participare, qui manent in Christo per fidem et dilectionem. Ipse enim dominus: "Qui manducat me", ait, "in me manet et ego in eo", Ioa. 6 [56 (Vulg. 57)]. Et Ioannes apostolus in sua canonica 1. cap. 1 [6]: "Si dixerimus, quod societatem habemus cum eo et in tenebris ambulamus, mentimur et ventatern non facimus." Unde dignitas et indignitas ex vivifica fide et ficta fide aestimatur. Quia ergo impii et hypocritae carent fide, iccirco corpore Christi non communicant; signo quidem communicant, sed fructu carent, quemadmodum et sanctus Augustinus taies sacramentotenus dicit manducare corpus domini, 22. De civitate dei cap. 25. 100 Non nescis, opinor, quid sanctissimus et vigilantissimus Basiliensis episcopus Ioannes Oecolampadius de hac causa scripserit in libris suis; 101 in quibus cum omnia diligenter excusserit expenderitque, cuperem, ut ab eo nihil variares, quo ecclesia vestra semper eandem retineret doctrinam.
Ista habui, Grynaee doctissime bi et mihi colendissime frater, quae ad tua dictata commentari libuit. Oro autem per amicitiae nostrae vinculum perque ipsam charitatem christianam, ne mihi hic ob meam libertatem et rusticitatem succenseas. Tumultuarie et festinanter et forte parum prudenter haec scripsi; attamen arno te ex animo atque ideo nihil dissimulare, sed aperte tecum agere volui eaque diserte exponere, quae mihi in tua sententia displicent. Mihi certe coram domino probe conscius sum, quod nihil hic indulserim affectibus, sed amore veritatis et simplicitatis egerim omnia. Praeterea oro tuam humanitatem, ne dictata haec tua in praesenti in publicum aedas. Habemus adversarios, ut nosti, non paucos, sed et oculatos quoque et
bh Vor video mehrere gestrichene Buchstaben.
bi Vor doctissime gestrichenes colendissime.
98 Augustin, In lohannis euangelium tractatus, 45, 9 (CChr XXXVI 392f).
99 AaO, f. 39v.-43r.
100 Augustin, De civitate dei, 21(!), 25 (CChr XLVIII 795f, 79-82).
101 Vgl. z. B. Oekolampads Antwort an Theobald Billicanus in: Apologetica Ioann. Oecolampadii, Zürich (Christoph Froschauer) 1526 (BZD C 106), f. G5r., sowie seinen (erstmals 1536 gedruckten) Brief an Bucer vom 3. September 1530 (Oekolampad BA II 770, S. 482).

Briefe_Vol_11_288 arpa
ad calumniandum propensos satis; invenirent hi fortassis, quod suggillarent. Et ingenia hodie et saeculum eiusmodi est, ut forte praestet in aliud tempus reservasse.
Porro literas, quas dictatis tuis addidisti, nemo nostrum legere potuit; 102 oramus itaque, ut distinctius, perspicatius et melius scribas, siquidem cupis a nobis intelligi. Vetus est querela haec nostra de tua cacographia; utinam sinas te tandem exorari!
Vale in domino, charissime mi Grynaee, et dominum semper pro nobis ora.
Tiguri, iulii 26., anno domini 1541.
Salutabis diligenter d. Myconium meum.
[Ohne Adresse.]bk

		Vol
		Rate