[604]
Bullinger an
Ambrosius Blarer,
Johannes Zwick,
Konrad Zwick und
Thomas Blarer
Zürich,
[Anfang]Juli 1535
Gedruckt: In d[ivi] apostoli Pauli ad Galatas, Ephesios, Philippenses et
Colossenses epistolas Heinrychi Bullingeri commentarii, Zürich 1535,
f. 1r.-4v. (Widmungsvorrede)2Wird von vielen zur Fortführung seines Kommentarwerkes zu den apostolischen Briefen gedrängt,
obwohl seine Pflichten ihm kaum Zeit dazu lassen und obwohl schon zahlreiche solche
Kommentare geschrieben wurden, so etwa zum Galaterbrief die verlorenen von Origenes und
anderen, die erhaltenen von Hieronymus, Ambrosius, Augustin und Theophylakt sowie in neuerer
Zeit jene von Lorenzo Valla, Lefèvre d'Etaples, Erasmus, Luther, Megander und Johannes
[Bugenhagen]. Greift gerne auf Worte und Meinungen anderer zurück, doch kann es nicht genügen,
Zusammengetragenes bloß aneinanderzureihen; die Darstellung muß den Bedürfnissen
der Zeit entsprechen, die Einseitigkeiten früherer Ausleger sind zu vermeiden, und vor allem ist
nach der Ehre Gottes und nach Übereinstimmung mit der HI. Schrift zu trachten. Behandelt
die vier Briefe im Zusammenhang, weil sie insgesamt die Summe des Glaubens enthalten: Der
Epheserbrief lehrt die wahre Erkenntnis Christi, die im Galaterbrief gegen Feinde verteidigt
und im Kolosserbrief nochmals zusammengefaßt wird; im Philipperbrief reicht der himmlische
Arzt Paulus Medizin für Angefochtene dar. Widmet die Kommentare den vier [Konstanzern],
nicht um ihnen zu schmeicheln, sondern um durch ihre Autorität, die auf ihrer Frömmigkeit
und Weisheit sowie auf der Armenhilfe ihrer gebildeten Schwester Margaretha Blarer gründet,
geneigte Leser zu gewinnen. Grüße.
Clarissimis viris d. Ambrosio Blaurero et Ioanni Zviccio, Constantiensibus
praesulibus, Conrado item Zviccio et Thomae Blaurero, patritiis et senatoribus
fratribus, Heinrychus Bullingerus gratiam et vitae innocentiam a domino.
Qua dexteritate enarraverim hactenus aliquot apostolorum epistolas 3 ,
norunt ecclesiae, penes quas d[ivus] Paulus voluit de prophetiis esse iudicium
4 . Ego quidem de puritate fidei simplicitateque mihi bene conscius nunc
demum et de ecclesiarum approbatione bene ominari incipio, posteaquam
magni nominis viri pietate et eruditione celebres. fratres item sancti et
(s. unten Nr.
636, 12-14) und versprach
Myconius ein solches (s. unten Nr.
637,
27f). Zwick dankte am 27. Juli für die
Widmung (s. unten Nr.
622, 126-129)
und am 3. September für das Buch (s.
unten Nr.
642, 12).
complures, ut in reliquas quoque epistolas commentari pergam, urgere non
cessant
5 . Remorantur equidem vel plurima conantem frequentes illae contiones
publicae, remorantur negotia varia. Quid, quod temporis angustia ac brevitas
non modo mihi me ipsum surripit, sed conatus meos vehementissime
fraudat? At illi nihilo minus non omnem aiunt deperdendam esse occasionem,
arripiendum esse quantutunicunque supersit temporis illoque bene utendum;
caeterum scribendis commentariis non posse me utiliorem piis collocare operam.
Dum vero obiicio doctas et sanctas multorum tam prisco-II 1v. rum quam
recensiorum enarrationes in apostolicas extare epistolas, inde protinus isti colligunt
planum fieri, quod diversa semper fuerint in ecclesia munera dei et
suum cuique donum vel hodie datum sit, quod nisi improbitatis accusari velimus,
fideliter in proximorum utilitatem sit erogandum, quum hoc ipsum videamus
factitasse et veteres, qui, tametsi in epistolam Pauli ad Galatas extarent
quinque libri Origenis et decimus Stromatum liber 6 , non revocarunt a commentatione
calamum suum. Equidem constat veterem ecclesiam plurimorum
simul expositiones legisse vel huius (ut caeteras non commemorem) ad Galatas
epistolae. Nam Hieronymus author est
7 post Origenem in epistolam ad
Galatas scripsisse Didymum Alexandrinum
8 , Appollinarium Laodicenum
9 ,
Alexandrum quendam 10 , Eusebium quoque Emesenum 11 et Theodorum
Eracleotem 12 . Verum illa non pervenerunt in manus nostras. Nam iniuria temporum
interciderunt. Venerunt autem ad nostram memoriam, quae scripsere
d[ivi] Hieronymus
13 , Ambrosius
14 , Augustinus
15 et Theophylactus
16 , ut alios
Geschichte des Neutestamentlichen Kanons
I/2, Erlangen-Leipzig 1889, S. 728).
taceam. Putarunt ergo isti exactores commentariorum nostrorum nihil me
contra maiorum peccare exemplum, si post maxima maximorum virorum
munera aera minuta duo mittam in gazophylacium domini
17 , peccaturum
autem, si negern in commune deferre, quod contulit gratia domini. Prodiisse
sane aiunt in lucem etiam hodie annotata et ||2r. commentationes in epistolam
Pauli ad Galatas doctissimorum virorum Laurentii Vallae
18 , Fabri Stapulensis 19
, Erasmi Roterodami
20 , Martini Lutheri
21 , Gasparis Megandri
22 et Ioannis
Pomerani
23 , verum adeo non debere illorum diligentiam absterrere a scribendo,
ut incitet potius, utpote qui enarratione ipsorum diligenti plurimum possim
iuvari.
Frömmigkeitsformen brach er aber
nicht mit der römischen Kirche. Nach
dem Scheitern eines Reformversuches in
der Diözese Meaux mußte er jedoch 1525
vorübergehend nach Straßburg fliehen.
Nicht zuletzt durch seine Bibelkommentare
und -übersetzungen trug er dazu bei,
den Boden für die Reformation zu bereiten.
Mit seiner humanistischen Methode
deckte er die Mängel der Vulgata auf; ein
Ergebnis dieser kritischen Textstudien ist
das auch von Luther benützte "Psalterium
Quincuplex" (1509). Der Kommentar
zum Galaterbrief erschien erstmals in:
Contenta. Epistola ad Rhomanos..., Paris
1512 (vgl. The Prefatory Epistles of Jacques
Lefèvre d' Etaples and related texts,
hg. v. Eugene F.
Rice jr., New York-London
1972, S. 558f). — Lit.: Gottfried
Krodel, in: RGG II 854; Henry
Heller, in:
Contemporaries II 315-318 (mit weiterer
Lit.).
Vicit tandem obstinatiam meam ratio, operis difficultatem cum veterum
tum recensiorum diligentia. Non enim, quod nonnulli solent, erubesco aliorum
bene uti et verbis et sententiis. Quorsum enim attinet veritatem vere et simpliciter
propositam nolle nisi peregrina et nova veste tectam recipere? Cum ipsa
vetustas nonnihil authoritatis rebus addat et foelicius nonnunquam, purius et
apositius apud illos reddita sit, quam hodie a nobis reddi possit. Atqui sic dicat
aliquis: Praestaret solis priscis omnes collocasse operam neglectis nuperis
illis tractatoribus, qui ex retextis aliorum sertis novas subinde corollas concinnare
gaudent. Verum notum est proverbium vulgatissimum greek greek
greek greek 24 . Neque enim unus omnia vel vidit vel didicit. Nec vero probandi
sunt consarcinatores stolidi, qui citra iudicium quaelibet congerunt. Necesse
enim est, ut quaelibet suo dicantur loco. Gemma est proprium verbum suo
loco insertum, ut de sententiis taceam. Alium ordinem et tractatum ||2v. alia
requirunt tempora. Quid, quod alii interpretes aliud atque aliud spectarunt?
Requiras in aliis ordinem, in aliis perspicuitatem, copiam in his, brevitatem in
illis. Sunt, qui in asserendo infirmi in refutando maioribus polleant viribus.
Sunt alii, qui in locis communibus tractandis non infoelices, at in enarrandis
authoribus, id est reddenda mente authoris, sint infantissimi, utpote in quos
competit illud Caii: "harena sine calce"25 , et illud Ciceronis: "scopae dissolutae"26
. Videas alium interpretem, qui in sacris exponendis nihil nisi tropos
et idiomata observet, alium vero, qui linguas modo conferat; certat tertius aliquis
contra haereses et haereticos, et hi fortassis negligunt, quae faciunt ad
aedificationem fidei, consolationem afflictae conscientiae et ad exhortationem
ad sanctimoniam et integritatem vitae. Iam qui haec superstitiose etiam curat,
fere reliqua omnia negligit. At diligentis et absoluti interpretis erat ista omnia
observare. Id quod non in hoc dico, quod ipse viderim aut hoc ordine et hac
diligentia commentariis nostris sacra enarraverim, sed ut morosi quidam
amentesque videant hodie non inanem ludere operam, qui commentariis
aedendis accurate invigilant. Scriptura enim amplissimus ingeniorum campus
est. In quo tamen illi modo foeliciter exercentur, qui metas fidei et charitatis
non transgrediuntur; item, qui gloriam dei, non suam quaerunt. Notissimum
certe illud comicum: "Nullum est ||3r. iam dictum, quod non dictum sit prius."27
Quodsi nihil posthac dicendum, nisi quod prius non sit dictum, silendum
profecto erit omnibus. Verum quis hoc ab homine exigat? Loquendum
ergo omnibus, quorum loqui interest, quorum loquutio sana est atque prodest.
Quod me attinet, malo ego in spongiam recidere 28 et interire scripta mea, si
non prosunt ecclesiae, si non per omnia congruunt scripturis canonicis. Hae
enim merito cynosurae
29 loco sunt omnibus per hoc fretum navigantibus.
Deus autem et pater domini nostri Jesu Christi mihi testis est, quod hanc operam
iuvandi, non aliorum scripta vel obscurandi vel calumniandi, suggillandi
vel vellicandi studio suscepi.
Data autem opera statui quatuor hasce Pauli epistolas - ad Galatas videlicet,
Ephesios, Philippenses et Colossenses - uno hoc volumine et complecti et
exponere, quod in his totius religionis christianae summa appositissime videatur
exposita. Eiusdem quidem argumenti sunt duae priores et postrema, sed
non pari filo a et ratione conscriptae. Nam in epistola ad Ephesios simpliciter
exponit cognitionem suam in mysterio Christi, id est, quae sit vera Christi
cognitio secundum evangelium. In Galatis vero hoc ipsum docens maxime
contra renitentes et iudaismum pro christianismo obtrudere volentes disputat.
In utraque vides doceri, quae sit fides christiana, quae vera religio cognitiove
dei per Christum, sed aliter atque aliter exponi. Et Coloss[ensibus] ||3v. dicata
epistola nihil discrepat ab ea, quae scripta est Ephesus, nisi illam huius epitomen
vocare malis, quemadmodum epistola Pauli ad Galatas eius, quae ad
Romanos scribitur, epitome est, quod iustificationis attinet negotium. Nam
quae ibi de vocatione gentium disputavit fusius, succinctius constringit in epistola
ad Ephesios. Hisce autem tribus epistolis commodum coniungitur epistola
ad Philippenses, quod in hac mira contineatur consolatio in afflictionibus,
exhortatio ad charitatis, perseverantiae et virtutum studium, quae omnia iis
praemodum sunt necessaria, quibus innotuit cognitio Christi et modus iustificandi
per gratiam dei. Nam hi variis afflictionibus explorantur, nonnunquam
vel inertia vel corrupta doctrina et haeresibus a simplicitate abducuntur, ut
pharmaco aliquo adversus hos morbos sit opus, quod quidem coelestis medicus
Paulus ea paravit epistola.
Cum autem circumspicerem, cui pro more hasce commentationes, laborem
meum, dedicarem, primum occurrit integritatis vestrae quatemio firmissime
sibi fide, nobilitate, gloria et sanguine connexa 30 . Non spectavi ego dedicatione
mea, quod multi solent. Alii enim suo labore eos illustrare cupiunt, quibus
opera dedicant, ego vero operam meam ex vestra authoritate, gloria et virtute
ornari cupio. Ambiunt alii dedicationibus magnorum hominum favorem et
amicitias demereri, illos et ad officia sibi quasi ohnoxios obstringere
sat-||4r. agunt. Multi encomia istorum artificiose componentes non citra adulationis
crimen ipsos ab iis laudant virtutibus, quas eis inesse vellent. Hisce
autem apud vos nihil mihi erat opus, ut qui amaveritis me officiosius semper,
quam unquam sim merendo. Nec ego vel lucrum facere vel encomia canere
institui. Adulari non didici. Neque vobis adulatore opus est, qui absentes virtutes,
quas praesentes cupiat, laudibus vehat et ita veluti stimulum infigat et
calcar addat. Ipsi per divinam adiuti gratiam vobis ipsis satis estis ad gloriam.
Nec uno aliquo vobis opus panegyrista. Nam urbes praeclarae doctrinam vestram
sanam, pietatem religiosam, prudentiam item senatoriam raram, sapientiam
et fidem praeclaram, eruditionem quoque praesignem et humanitatem
excellentem suspiciunt, hasce in vobis praedicant populi, de hisce gratulantur
ecclesiae, invident has impii, venerantur illas in vobis sancti et fausta quaeque
imprecantur. Accedit praeterea gloriae vestrae castissima illa soror vestra
Margarita Blaurera, quae post pudicitiam virginalem et multa et magna in
pauperes, hoc est in Christum sponsum, officia beneficiaque eximiis aliis dotibus
multis et variis eruditionem quoque et peritiam Latinae linguae coniunxit,
pia et deo dicata per omnia. Agnoscitis nimirum dona dei. Non ignoratis,
quantum tota vestra familia ob praeclara dei dona accepta debeat ecclesiae.
Nihil habemus, quod ||4v. non acceperimus. Nemo de acceptis dei donis perinde
gloriari debet, quasi non acceperit
31 . Et quae dantur a domino, in hoc dantur,
ut prosimus quam pluribus. Equidem vos nemini non prodesse, obesse
nemini studetis, beneficos et humanos exhibetis vos omnibus. Eatenus ergo
vos ipsos et nobis impendite, ut vestri nominis auspitio hi commentarii nostri
exeant in publicum, id est, ut vestri nominis authoritate vendibiliores magis
propitios habeamus lectores.
Salutant vos fratres, Leo Iudae, Conradus Pellicanus, Theodorus Bibliander
et caeteri symmistae. Valete in domino.
Tiguri, mense iulio anno domini 1535.